ЯНГИ ЙИЛ ҚАЧОН ТУҒИЛГАН?

Янги асрнинг ўн бешинчи йилига ҳам эсон-омон етиб келдик ва буни байрам сифатида нишонламоқдамиз. Ёшимизга яна бир ёш қўшилди, сана ўзгарди... Ҳеч ўйлаб кўрганмисиз: нимага асосланиб бу йилни 2015 санаси билан белгилаймиз ва нега у йилнинг бошқа бир кунидан эмас, балки айнан 1 январдан бошланади? Йилнинг бошланишини тантанали кутиб олиш анъанаси қачон пайдо бўлган ва бу байрам ҳозирда дунёнинг турли бурчакларида қандай нишонланади? Бугун шулар хусусида сўз юритмоқчимиз.

Йилнинг бошланишини байрам билан кутиб олиш тарихи жуда узоқ мозийга – тахминан 25 асрлар олдинги замонларга бориб тақалади. Мазкур одат илк бора Икки дарё оралиғи (Месопотамия)да вужудга келган. Ўша ҳудудларда ва Нилнинг қуйи водийларида қадимда яшаган халқлар илк маданият (цивилизация)ни яратишган. Бу ерларда илк маданият ўчоқларидан ҳисобланмиш Шумер, Бобил (Вавилон), Оссурия (Ассирия), Аккад каби давлатлар вужудга келганки, улардан етиб келган бой маданий мерос ва буюк кашфиётлар ҳозиргача инсониятни лол қолдиради. Айни шу заминда, эрамиздан олдинги учинчи минг йилликда Янги йилни байрам сифатида илк бора нишонлашган. Аммо ўшанда бу байрам ҳозиргидек 1 январга эмас, балки март ойининг охирига тўғри келган. Чунки, йилнинг айнан шу вақтига келиб Дажла (Тигр) ва Фрот (Евфрат) дарёларида сув тўлиб оқа бошлаган ва деҳқончилик ишлари бошланган. Бу дегани – яна бир янги ҳосил йилининг келиши деганидир, шу сабабли мазкур паллада 12 кун давом этувчи ўйин-кулги, карнавал ва маскарадлар уюштирилган. Бу байрам даврида ишлаш, жазолаш, маҳкамага тортиш ман этилган. Дарвоқе, «карнавал» сўзи бобилликлар тилида «кема-денгиз» маъносини беради. Бу бежиз эмас, чунки Янги йил байрами томошаларининг кўпчилиги бобилликлар афсоналаридаги илоҳ Мардукнинг Фрот дарёси бўйлаб сузиши тасвири билан бевосита алоқадордир.

Навуходоносор (кўпчилик Шарқ манбаларида «Бухтнаср» дейилади) ҳукмронлиги даврида Бобил қўшини катта жангда яҳудийларни енгиб, ўз ерларига олиб кетганлар ва эллик йил давомида асирликда сақлаганлар. Айнан мана шу даврда яҳудийлар Янги йил байрами билан боғлиқ тантаналар сюжетларини ўзлаштириб олиб уларни Библия таркибига киритганлар. Бобилликлардан олинган янги йилни тантаналар билан нишонлаш анъанаси кейинчалик яҳудийлардан юнонларга, улардан эса бутун Ғарбий Европа халқларига тарқалган.

Бугунги кунда юритилаётган йил ҳисоби, яъни янги эранинг бошланиши Исо пайғамбарнинг таваллудига қараб белгиланган. Буни «милодий» ёки «милоддан аввалги» сўзларидан ҳам англаш қийин эмас – «милод» арабчада «туғилиш» деганидир, яъни бу ерда Исо Масиҳнинг таваллуд санаси назарда тутилади. Янги йил байрами арафасида насроний (христиан) халқларида Рождество байрами ҳам нишонланиши бунга яна бир далилдир.

Турфа халқлар турли замонларда Янги йилнинг кириб келишини нишонланган, аммо улар ҳам ўзаро фарқ қилади. Масалан, Қадимги Мисрда бу байрамни ёзда, Нил тошқини пайтида нишонлашган. Қадимги Юнонистон (Греция)да бўлса, янги йилнинг кириб келиши кундуз энг узун бўлган сана – 22 июнда байрам қилинган. Йил ҳисоби эса афсонавий Геракл шарафига уюштириладиган машҳур Олимпия ўйинларига қараб юритилган. Қадимги римликлар экин ишлари бошланиши даврида, яъни 1 мартда янги йилни кутиб олишган.

Ҳозиргидай янги йил 1 январдан бошланадиган илк календарни машҳур Рим императори Юлий Цезарь жорий қилган. Шунинг учун бугун амалда бўлган календарь унинг номи билан – Юлиан календари деб ҳам юритилади. Аммо ундан кейин ҳам бутун дунёда бу тартибга амал қилинмаган, албатта. Масалан, ўрта асрларда Англияда янги йил боши баҳорнинг бошланишига – 1 мартга тўғри келган.

Қадимги Францияда Янги йил то 755 йилгача 25 декабрдан, кейинроқ 1 мартдан бошланган. ХII асрга келиб, бу байрамни Пасха (насронийларнинг диний байрами) кунида кутиб олишган, 1564 йилга келиб эса, қирол Карл IX нинг буйруғи билан у 1 январга кўчирилган. Буюк Француз революцияси даврларида Янги йил байрамини 22 сентябрда – Республика ташкил этилган кунда нишонлашган.

Германияда XVI  асрнинг ярмидан бошлаб Янги йил 1 январдан кутиб олинган, Англияда бўлса бу XVIII асрга тўғри келади.

Россияда қадимда Янги йил 1 мартда ёки Пасха байрамида нишонланган. 1492 йилда эса, Москва соборининг Янги йилни 1 сентябрда кутиб олиш ҳақидаги қарорини князь Иоанн III расман тасдиқлаган. 1700 йилда Пётр I бу байрамни ва йилнинг бошланишини бошқа Европа мамлакатларида бўлгани каби 1 январга кўчирган.

Шарқдаги кўпчилик халқларда Янги йил баҳорги кун-тун тенглиги ҳамда экин ишларининг бошланиши палласида – 21 мартда бошланади. Бугунгача байрам сифатида нишонланиб келаётган Наврўз ўша даврлардан қолган бўлиб, бу сўз ҳам форсий тилларда айнан «Янги кун» деган маънони билдиради. Йил ҳисобининг бошланиши эса халқларда турлича. Мусулмонларда амал қиладиган ҳижрий-қамарий йил ҳисоби Ойнинг Ер атрофида айланиш даври билан боғланган бўлиб, Муҳаммад пайғамбарнинг Маккадан Мадинага кўчган йилидан бошланади. Йилнинг номланишида ҳам бу акс эттирилган: «ҳижрий» сўзи «ҳижра» – «кўчиш» сўзидан олинган, «қамар» эса кўкдаги Ойни англатади. Ҳижрий-қамарий йилда 355 кун бўлганлиги сабабли йилнинг бошланиши ҳозирда бизда амал қилаётган календардагидан фарқ қилиб, ҳар йили 11 кун орқага сурилиб боради. Эронийларда юритилаётган ҳижрий-шамсий йил ҳисоби ҳам Муҳаммад пайғамбарнинг кўчиш йилидан бошланади, аммо унда йил тартиби Ернинг Қуёш атрофида айланиши билан боғлиқ («шамс» – «Қуёш» дегани) бўлиб, баҳорги кун-тун тенглиги куни – 21 мартда кириб келади.

Қўшимча тарзда таъкидлаб ўтиш ўринлики, мучал йили ҳам 1 январдан эмас, балки кўпчилик Шарқ халқларидаги Янги йил санаси – 21 мартдан ўзгаради. Яъни, мучал бўйича Қўй йили ҳали кириб келгани йўқ, 2015 йилнинг 21 мартидан бошланади, унгача эса От йили давом этмоқда.

Бизнинг халқимизга 1 январнинг Янги йил байрами сифатида нишонланиши руслар анъаналари билан бирга кириб келган. Аммо то 1949 йилгача собиқ Иттифоқда 1 январь санаси дам олиш куни ҳисобланмаган экан.

ТУРФА ОДАТЛАР

Янги йилнинг кутиб олиниши турли халқларда турлича одатлар ва иримлар билан боғлиқ бўлар экан. Эътибор беринг-а:

Итальянлар Янги йил байрамида эски дазмол ва стулларни деразаларидан улоқтиришади.

Панамаликлар имкон қадар баланд овозда шовқин солишади; шу мақсадда бақиришади, ҳуштак чалишади, машиналарда сигнал беришади ва ҳоказо.

Эквадор аҳолиси бу байрамда кийиладиган ички кийимларга эътибор беришади, чунки улар айнан ички кийимлар муҳаббат ва давлат олиб келишига ишонишади.

Бирмада Янги йилни 1 апрелда нишонлашади. Бу пайт ўта жазирама бўлганлиги боис, Қорбобо ва Қорқиз... чўмилиш кийимида юриб совға тарқатишади!

Вьетнамда бу байрам янада қизиқарли кечади – маҳаллий аҳолининг қадимий ақидаларига кўра, Янги йил карп балиғи елкасига мингашганча сузиб келар эмиш. Шу сабабли вьетнамликлар ҳар Янги йил арафасида тирик карп сотиб олиб, байрам куни уни ҳовуз ёки дарёга қўйиб юборишади. Байрам рамзи ҳам арча эмас, балки гуллаётган шафтоли новдаси бўлиб, кишилар шундай новдаларни ўз уйларига илиб қўйишади, бир-бирларига совға қилишади.

Янги йилни янги кийимларда кутиб олиш, муздан ҳайкал ва қасрлар қуриш анъанаси Япониядан бошланган. Кунчиқар юрт вакиллари бу байрам арафасида хаскаш сотиб олишади! Уларнинг ишончларига кўра, айни хаскаш кириб келаётган йилда хонадонга фаровонлик олиб келар эмиш.

Англияда Янги йил кириб келадиган пайти – қоқ ярим тунда соат бонг уриши билан қилинадиган амаллар бор. Соатнинг биринчи бонгида инглизлар ўз уйларининг орқа эшикларини очиб, эски йилни «кузатиб қўйишади». Ўн иккинчи бонг янграши билан уйнинг олд эшикларини очиб, Янги йилни кутиб олишади.

Кубаликлар мазкур байрам арафасида уйдаги барча идишларга сув тўлдириб қўйишади. Янги йил кириб келиши билан бу сувларни кўчага сепишади – эмишки, шу билан уларнинг барча гуноҳлари ювилиб кетармиш.

Сайёрамизнинг жанубий яримшаридаги кўпгина мамлакатларда Янги йилда арча эмас, балки эвкалипт дарахтларини безатишади. Ахир, бу пайтда у ерларда жазирама ёзнинг қоқ ўртаси бўлади-да!

Грецияда хонадон бошлиғи Янги йил тунида кўчадан туриб, ўз уйи деворига анор мевасини улоқтиради. У деворга текканида ёрилиб, доналари қанчалик кўп ва узоққа сачраса, келаётган йил шунча омадли бўлишига ишонишади.

Интернет материаллари асосида тайёрланди.

ЯНГИ ЙИЛ ЛАТИФАЛАРИ

*          *          *

Чукча ўртоғига мақтаняпти:

– Севгилимга аталган совғани арча остига қўйиб қўйдим, бу ҳақда ўзигаям айтдим!

– Хўш, у хурсанд бўлгандир?

– Билмадим, у ҳозирча ўша арчани излаяпти. Ахир, ўрмонимиз катта-ку!

*          *          *

Икки иримчи аёл суҳбатидан:

– Тасаввур қиласанми, бу сафар Янги йил душанбага тўғри келаркан – оғир кун-ку.

– Ана холос! Ишқилиб, 13-санага тўғри келиб қолмасин-да!

*          *          *

Афанди Чукоткадаги ўртоғига қўнғироқ қилиб, Янги йил билан табриклаётиб, гап орасида сўрайди:

– Сизларда анча совуқ экан, қандай байрам қиласизлар?

– Йўқ, унчаликмас, 20 даражалар совуқ...

– Ҳозиргина телевизорда айтишди-ку, 50 даража эмиш!!!

– Ҳа, шунақа дегин... Йўқ, у кўчадаги ҳароратни айтган.

*          *          *

– Янги йилни қандай кутиб олдинг?

– Билмадим, ҳозирча айтиб беришгани йўқ...

*          *          *

Янги йилга буюртма қилинган Қорбобо болага совғани бериб бўлгач, болакай унинг юзига боплаб туширибди. Қорбобо ҳайрон бўлса, бола дермиш:

– Бу ўтган йили келмаганинг учун!

*          *          *

Байрам куни эшик қўнғироғи жиринглайди, бола очса – Қорбобо турибди, қўлида бир шиша вино.

– Салом, Қорбобожон! Менга совға...

– Кўп алжирама, тирранча! Штопор борми?!

*          *          *

31 декабрь куни «Тез ёрдам»га бир бола қўнғироқ қиляпти:

– Алё! Тезроқ келинглар, дадам ақлдан озибди! Қип-қизил халат кийган, соқол қўйиб олган, ўзини Қорбобоман, деб ҳаммани ишонтиришга уриняпти!

*          *          *

Байрам арафасида бола бор овози билан бақиряпти:

– Қорбобожон, менга байрамга велосипед совға қилинг!

– Бунчалик қичқириш шартмас, – дейди ойиси. – Қорбобо ҳатто шивирлаганингниям эшитади.

– Тўғрику-я, декин дадам қўшни хонага кириб, эшикниям ёпиб олган-да, эшитмай қолиши мумкин.

*          *          *

Байрам дастурхони устида Афанди ҳар сафар қадаҳ узатаётганларида, кўзини юмиб олиб, ичиб тугатгачгина кўзини очармиш. Буни пайқаб қолган ўртоқларидан бири сабабини сўрабди.

– Ҳайрон қоларли жойи йўқ, – дея изоҳлабди Афанди. – «Янги йилдан бошлаб шу зормандага қарамайман», деб хотинимга сўз берганман.

*          *          *

1 январь тонги. Столда хат ётибди:

«Янги йил муборак!

P.S. Кефир холодильникда.

P.P.S. Холодильник ошхонада».

*          *          *

Чеченистон. Постда янги келган аскар турибди. Бир пайт ўша томондан автомат тариллаши эшитилади. Ҳамма шошиб борса, униси хурсанд:

– Ўртоқ старшина! Бизникига соқолли террорчи келаётганди, қўлида портлаткичли халтасиям бор! Мен уни узоқданоқ тинчитдим!

– Эҳ, Жиринов, сенга ўхшаган калтафаҳмлар сабабли, мана уч йилдирки, Янги йилни Қорбобосиз кутиб оляпмиз!

*          *          *

– Ғарбликларнинг  Санта-Клаусидан ўзимиздаги Қорбобонинг қандай фарқи бор?

– Уларники ҳамиша ҳушёр ва ёлғиз. Бизники эса доимо ширакайф ва ёнида қизчасиям бор...

*          *          *

Икки актёр Янги йил арафасида Қорбобо бўлиб уйларга борадиган бўлишган. Улардан бири шеригига дейди:

– Илтимос, бизникигаям ўзинг кириб, болаларни табриклаб ўт!

– Ўзинг кирсангам бўлади-ку, гримда сени таниб бўлмай қолди.

– Э, мен қиммат оламан-да!

*          *          *

– Қорбобо нега ҳамиша ёнида Қорқизни олиб юради?

– Ахир, уйга қайтишда кимдир ёрдам бериши керак-да!

*          *          *

Болакай совға берган Қорбобога миннатдорчилик билдиряпти:

– Қорбобожон, менга келтирган соваларингиз учун... ҳалиги... катта раҳмат!

– Арзимайди, болажоним!

– Менимчаям арзимайди ўзи. Лекин ойим шунақа дегин, деган-да.

*          *          *

Почтага хат келиб тушган экан, қарашса, Қорбобога атаб бир бола юборган. Уни қаерга жўнатишни билмасдан, очиб ўқиб кўришибди, унда шундай ёзилган экан: «Қорбобожон, Мен совуқ жойда яшайман, иссиқ кийимим йўқ, ота-онам олиб беришмаяпти. Кўчага чиқиш учун пальто, этик, телпак ва қолқопим йўқ. Илтимос, Қорбобожон, менга Янги йилга совға қилиб шулардан биттагинадан олиб келинг!»

Почта ходимлари, савоб иш қилиш ниятида, ҳар ким имкониятига яраша пул йиғишибди ва бола сўраган кийимларни олишга боришибди. Аммо пул сал камлик қилиб, қўлқопга етмай қолибди. Ноилож боини бир яшик қилиб, манзил бўйича жўнатишибди.

Янги йилдан сўнг ўша боладан яна хат келибди, албатта, Қорбобога аталган. Почтадагилар очиб ўқишибди: «Раҳмат, Қорбобожон! Совғаларингизни олдим, лекин қўлқопи етиб келмабди. Ҳойнаҳой, почтадагилар олиб қолишган бўлса керак...»

*          *          *

Арча бозоридаги эълон:

«Харидорлар, тўғри тушунинг: кимнинг уйида ясама арча турган бўлса, уникига байрамга қалбаки совғалар билан сохта Қорбобо келади!»

*          *          *

Янги йилни «бир амаллаб» ўтказиб олган, зўрға кўзини очиб, хотинидан сўраяпти:

Янги йил кириб келиб бўлдими?

­ Ҳа, байрам ўтиб бўлди.

­ Бугун нечанчи число?

­ Иккинчи январь.

­ Биринчисиям бўлганми?

*          *          *

1 январь куни туш пайти телефон жиринглаб қолибди. Кечаги байрамдан сўнг ҳали уйқудан уйғонмаган Афанди зўрға кўзини очиб, аввал соатга қарабди, кейин гўшакни олиб бақирибди:

­ Ким ўзи бу, саҳарлаб ўн учу ўттизда безовта қиладиган?!!

*          *          *

Эркак кишининг ривожланиш босқичлари:

1. У Қорбобога ишонади.

2. У Қорбобога ишонмайди.

3. Унинг ўзи Қорбобо бўлади.

*          *          *

Болалар боғчасида Арча байрами бўляпти. Қорбобо келган, болалар билан бирга Қорқизни чақиришяпти:

­ Қорқиз! Қорқиз!

Қорқиз эса ҳадеганда келавермайди. Қорбобонинг чорлови билан болалар янада қаттиқроқ чақиришади. Шунда олдинги қаторда ўтирган бир болача ёнидан мобиль телефон чиқаради:

­ Ойи, мен сал ушланиб қоламан ­ Қорқиз келмаяпти.

*          *          *

1 январь тонгида шаҳар касалхонасида врач палатага кириб, касалларни кўздан кечирмоқда:

­ Иванов шу ердами?

­ Ҳа, шу ердаман!

­ Фамилиянгиз?

*          *          *

Янги йил байрамида суғурта компаниясига қўнғироқ бўляпти:

­ Айтинг-чи, телефон орқали уйимизни суғурта қилдирсак бўладими?

­ Йўқ, лекин жуда хоҳласангиз, биз ҳозироқ вакилимизни жўнатишимиз мумкин, у сиз билан шартнома тузиб келади.

­ Бўлади, фақат тезроқ бўлинг! Бизда аллақачон арча ёниб, гилам ҳам тутай бошлади!

*          *          *

Байрамда ҳушёрхонага олиб келинган навбатдаги кишидан сўрашяпти:

­ ...Ёшингиз?

­ Эсимда йўқ.

­ Майли, унда айтинг-чи, «Тақдир ҳазили ёки қушдай енгил бўлинг» фильмини неча марта кўргансиз?

­ Йигирма марта, шекилли.

­ Бўлди, йигирмада экансиз.

*          *          *

«Қорбобожон, илтимос, байрамга менга арча остига бир стакан муздек кефир юбор!»

*          *          *

31 декабрда ресторанда тушлик пайти хўрандалардан бири:

­ Официант, менга қанақа бифштекс бердингиз ўзи!? Ярим соатдан бери уни кесолмаяпман!

­ Жаноб, шошилмасангиз бўлмайди. Бугун байрам, кечқурунги тадбир учун зални эртароқ бўшатиб қўйишимиз керак.

*          *          *

Янги йил дастурхонида стол устидан вилка тушиб кетибди, аммо Афанди уни полга тушмасиданоқ ушлаб қолишга улгурибди.

­ Худога шукур, энди ҳеч қандай меҳмон келмайди!

Шу пайт хонадоннинг кичкина қизи чопиб кирибди:

­ Дада, дада! Холам лифтда қисилиб қолибдилар!

*          *          *

­ Янги йил байрами нима ўзи?

­ Бу ­ нонушта билан тугайдиган кечки овқат.

*          *          *

Йўл ҳаракати хавфсизлиги хизмати ходими илон изи юриш қилиб келаётган автомобилни тўхтатди:

– Сиз жуда нотекис келяпсиз, бунинг устига тезликни ҳам оширдингиз...

– Шошяпман-да, ўртоқларим билан Янги йилни кутиб олгандик, анча ўтириб қолибмиз. Хотиним хавотирланаётгандир, тезроқ боришим керак...

– Нима?! Қанақа Янги йил? Ахир февраль бошланиб бўлган-ку!

– Айтдим-ку, анча ўтириб қолибмиз, деб...

Ўзим тўпладим, борми савол? :)

МАКЕДОНСКИЙНИ ЎЛДИРГАН ЧИВИН

Ҳиндистондан то Ливия ва Болқонга қадар бўлган ҳудудларни қамраб олувчи улуғ империя асосчиси, шуҳратига Юлий Цезарь ҳам ҳавас қилган қўмондон Александр Македонский, шунча қирғинбарот жанглардан ўтиб, оддийгина чивин чақишидан ўлган. Ҳар ҳолда, «Дискавери» телеканали тақдим этган бир версияга кўра, милоддан аввалги 323 йилнинг 10 июнида Бобилда жон таслим этган бу фотиҳнинг ўлимига чивин сабаб бўлган.

Аниқроғи, бу чивин ўзи билан ўта юқумли ва оғир касаллик — Ғарбий Нил безгаги вирусини олиб келган ва бу хасталик енгилмас саркардани ҳаётдан олиб кетган экан. Америкалик тадқиқотчилар — Виржиния штати соғлиқни сақлаш департаменти эпидемиологи Жон Марр ва Колорадо штати университетининг юқумли касалликлар бўйича мутахассиси Чарльз Кэлишер шунга қаттиқ ишонишмоқда. Улар бу фаразларини юқумли касалликларга бағишланган «Emerging Infectious Disaeses» ахборотномаси саҳифаларида илмий жиҳатдан асослаб беришган. Майли, бу масалага ҳали қайтамиз, ҳозирча эса империянинг таназзулига сабаб бўлган ўша ўлим тафcилотларига тўхталсак.

Ўшандан бери ўтган деярли икки ярим минг йиллик муддат ичида буюк саркарда тўғрисида юзлаб, ҳатто минглаб китоблар ёзилган. Бу масалага бағишланган барча жиддий тадқиқотлар антик давр тарихчиларининг ёзиб қолдирган асарларига суяниб олиб борилган. Ўша қадимий тарихчилар эса Александр саройи кундаликларидан ва унинг лашкарбошилари китобларидан фойдаланиш ҳуқуқи ва имкониятига эга эдилар. Аммо бу кўҳна кундалик ва солномалар илк манбалар бизгача етиб келмаган. Мазкур тарихнавислар — биринчи навбатда қуйидагилар эди: Квинт Энний Флавий Арриан (тахминан эрамизнинг 95-175 йилларида яшаган), Плутарх (тахминан 45-127 йиллар) ва Сицилиялик Диодор (тахминан эрамиздан аввалги 90-21 йиллар). Уларнинг учаласи ҳам Афина ҳокими Гегесий томонидан уюштирилган 114-олимпиада ўйинлари даврида — Десий ойида бўлиб ўтган воқеаларни деярли бир хил тарзда тасвирлашган. Бу кўрсатилган вақт ҳозирги ҳисоб бўйича эрамиздан аввалги 323 йил май ойининг охирлари, июннинг бошларига тўғри келиб, ўшанда мағлубият нималигини билмас Александрнинг ҳаётини касаллик икки ҳафтадаёқ поёнига етказиб қўйганди.

Безгак умуман кутилмаганда бошланди: бу пайтда Бобилда шоҳона зиёфат авжида бўлиб, бир неча кундан сўнг Искандарнинг қўшини Арабистон орқали Ғарбга юриш бошлаши режалаштирилганди. Шу мақсадда Ўрта Ер денгизи соҳилларидаги провинцияларда сон-саноқсиз кемалар Италия, Сицилия, Иберия ва Африкани забт этиш учун жанговар сафарга тайёрлаб қўйилганди. Бобилда жойлашган флот эса Африкани жанубдан айланиб ўтиб, Геркулес устунлари орқали Ўрта Ер денгизига кириб келиб, Карфагенга ғарбдан ҳужум қилиши керак эди. Кўҳна тарих бунчалик катта ҳарбий амалиётга гувоҳ бўлмаган; замонамизнинг йирик тарихчиларидан сэр Арнольд Тойнби ўзининг «Ўшанда Александр ўлмаганида эди...» деб номланувчи ҳикоясида шунга ишонч ҳосил қиладики, Ўрта Ер денгизи ҳавзаларини забт этиб бўлгач, у Ҳиндистон фатҳини ҳам тугатиб, ўз империясига Хитойни ҳам қўшиб олган бўларди. Ахир, ўшанда у ҳали 32 ёшда эдида.

Хулласи калом, ҳолдан тойдирувчи безгакнинг биринчи хуружидан кейин навбатдагилари бостириб кела бошлади. «Касаллик зўрайди; табибларни чақиришди, лекин ҳеч ким ҳеч бир восита билан ёрдам бера олмади», дея ёзади Диодор. Ҳарбий сафар буйруғи бекор қилинди. «У саркардаларини танирди, аммо уларга ҳеч нарса деёлмасди; аллақачон унинг овози чиқмай қолганди», дея таъкидпайди Арриан. «Дастлаб, унинг заҳарланганига ҳеч ким шубҳа қилмаганди», дея гувоҳлик беради Плутарх.

Александрни текширган табибларнинг барчаси ўша пайтда унга фақат безгак ташхисини қўя олишган. Ярим олам ҳукмдори бўлмиш бу жаҳонгирнинг ичадиган шаробига зиёфатда заҳар қўшиб берилганлиги, бу ишга гўёки унинг устози Аристотель (Арасту)ҳам аралашганлиги ҳақидаги гап-сўзлар эса орадан олти йил ўтгачгина пайдо бўлган. Бу миш-мишлар туфайли кўпчиликни қатл этишган (файласуф Арасту ҳам шогирдининг ўлимидан бир йил ўтиб вафот этганди). Заҳарланиш тўғрисида ёзаркан, Арриан шундай дейди: «Мен буларни билганим учунгина ёзяпман, бу хабарга ишонганим учун эмас». Плутарх ҳам бунга ишора қилган: «Заҳарлаш воқеасини кўпчилик уйдирма деб ҳисоблайди». Заҳарларнинг айрим турларигина тана ҳароратининг ошишига сабаб бўлади, узоқ муддатли безгак келтирувчи заҳарлар эса ўша пайтларда маълум бўлмаган, дея изоҳ беришади Марр ва Кэлишер юқумли касаликлар ахборотномасида:

Ўша пайтдаги манбаларда Александрнинг ўзи ҳақида ёзиб қолдирилган маълумотларга таянган кейинги айрим мутахассислар унинг тиф (ичтерлама)га чалинганлигини тахмин қилишади, бирок, тадқиқотчиларнинг кўрсатишларича, бу касаллик ўта юқумли; унинг Бобилда кенг тарқалганлиги ҳақида сарой йилномачилари ҳеч нима ёзиб қолдирмаганлар. Марр ва Кэлишер шунга асосланиб, грипп, малярия, шистосоматоз, туляремия, энцефалит, эндокардит каби бир қатор касалликлар тўғрисида ran ҳам бўлиши мумкин эмаслигини келтиришади.

Шу пайтгача аввалги тадқиқотчиларнинг эътиборидан четда қолиб келаётган Плутархнинг қуйидаги қайдлари янги версия муаллифларининг диққатини ўзига жалб этди: «Шаҳарнинг (Бобилнинг) дарвозаси олдига келиб, у қарғалар тўдасини кўрди; улар ҳар томонга учишар ва бир-бирларини чўқишарди. Бир нечта қуш унинг ёнига тушди». Айнан мана шу икки жумла туфайли тадқиқотчилар Гарбий Нил безгаги ҳақида ўйлаб қолишди. Чунки бу юқумли касаллик нафақат инсонларга, балки қушлар, айниқса, қарғалар тўдасига ҳам ҳужум қилади.

Тиббиётчилар ўз тахминларини ГИДЕОН (GIDEON — умумжаҳон юқумли касалликлар ва диагностика тармоғи) номли электрон ташхис дастурида текшириб кўришди. «Биз Александрдаги барча симптомларни киритиб, қушлар тўғрисидаги маълумотларни ҳам қўшганимизда жавоб юз фоиз Гарбий Нил безгаги касаллигини тасдиқлади», — дейди Кэлишер «Nature» журналига берган интервьюсида. Бунгача Александр ўлимини текширган олимларнинг мазкур касалликни аниқлай олмаганларининг сабаби оддий: Ғарбий Нил безгаги касаллиги 1999 йилда, тасодифан АҚШ ҳудудларига келиб қолгандан кейингина жаҳонга маълум бўлган. Ўша йилнинг ўзида бу касаллик вируси 240 нафар америкаликни ҳаётдан олиб кетди, бу безгакка чалинганлар сони эса, мамлакат Соғлиқни сақлаш министрлиги берган маълумотга кўра, 9000 нафарга яқинлашади.

Мазкур касаллик Осиё ва Африканинг кўплаб мамлакатларида аввалдан тарқалиб турган, бироқ 1937 йилга келибгина Угандада унинг тавсифи ишлаб чиқилган. Ироқдаги чивинларнинг уч тури ушбу вирус ташувчилари ҳисобланади. Бу хасталик уч кундан то уч ҳафтагача давом этиши мумкин, унинг инкубацион даври ҳам худди шундай. Дарвоқе, Арриан берган маълумотга кўра, Мидиядан Бобилга қайтган Александр кўлларда «кемани ўзи бошқарган ҳолда» сузган. Мазкур кўллар атрофидаги ботқоқликлар эса вирус ташувчи чивинларнинг кўпайиш жойи ҳисобланади. Безгак одатда фақат организми нимжонлашиб қолган кишиларнигина ўлимга олиб келиши мумкин. Аммо илгари ҳам ичишни канда қилмай келаётган ёш подшо ўз умрининг кейинги ойларида шароб ичишда меъёрдан умуман чиқиб кетганди; мунтазам шаробхўрлик эса нафақат жангу жадалларда чарчаган шахснинг, балки одатий юмушлар билан банд бўлган кишининг ҳам баданини толиқтириб қўяди.

Албатта, бошқаларнинг сўзига ишонган ҳолда аниқ ташхис қўйиш унчалик тўғри эмас. «Аммо Марр ва Кэлишернинг тахминлари жуда мантиқли ва ишонарли кўринади», дейди Род-Айленд университети эпидемиологи Томас Мейтер «Nature» мухбирига.

Шоҳнинг ўлимидан сўнг унинг саккиз нафар қўмондони (диадохлари) империяни ўзаро тақсимлаб олишди. Александр ўзини Мисрнинг Сива воҳасидаги илоҳ Амон Ра эҳромига дафн этишларини хоҳлаганди. Аммо Мисрга эга чиққан Птолемей ўз пойтахти Александрияда унга мавзолей қурдирди. Мақбара мазкур шаҳарга асос солган, маъбудлар билан тенг тутилган ҳукмдорга муносиб тарзда қойилмақом қилиб қурилган. Кейинчалик зиёрат қилган Юлий Цезарь бу мақбарага қимматбаҳо туҳфалар бахш этган. Император Август Александрнинг бошига тилла гулчамбар қўйдирган. Император Калигула бўлса, аксинча, подшонинг кўкрак безагини ўзлаштириб олиб, тантанали маросимларда уни тақиб юрган. Бу мақбарага Рим императорларидан сўнгги бора эрамизнинг 215 йилида Каракалла ташриф буюриб, ўзининг шоҳона тўни ва қимматбаҳо безакларини ҳадя этган.

Шундан кейин бу мақбара тўғрисида ишонарли маълумот учрамайди. 392 йилда Византия империясида насронийлик давлат дини даражасига кўтарилгач, Апександрияда ҳам эски динларга мансуб ибодатхона ва меъморий ёдгорликлар йўқ қилина бошлади. Кўпчилик тарихчиларнинг фикрига кўра, 397 йилда Александрнинг мақбараси ҳам бузиб ташланган, бироқ бу фактни тасдиқловчи ҳужжатлар йўқ.
Афсоналардан бирида айтилишича, Македонскийнинг мўмиёланган жасади солинган тобут Александриядан махфий олиб кетилиб, яшириб қўйилган. Уни қидириш ишлари эса асрлардан бери давом этмоқда. Ўтган асрнинг ўзида унинг қабрини топиш учун расмий тарзда 150 га яқин илмий экспедиция ташкил этилган. 1805 йилдан бери етти бора, жумладан, 1990-йилларда ҳам икки марта унинг топилганлиги эълон қилинди. Аммо Александрнинг тобути ҳозиргача топилган эмас.

4ygeca.com сайтидан Ҳамид ОҒА таржимаси.