МАКЕДОНСКИЙНИ ЎЛДИРГАН ЧИВИН

Ҳиндистондан то Ливия ва Болқонга қадар бўлган ҳудудларни қамраб олувчи улуғ империя асосчиси, шуҳратига Юлий Цезарь ҳам ҳавас қилган қўмондон Александр Македонский, шунча қирғинбарот жанглардан ўтиб, оддийгина чивин чақишидан ўлган. Ҳар ҳолда, «Дискавери» телеканали тақдим этган бир версияга кўра, милоддан аввалги 323 йилнинг 10 июнида Бобилда жон таслим этган бу фотиҳнинг ўлимига чивин сабаб бўлган.

Аниқроғи, бу чивин ўзи билан ўта юқумли ва оғир касаллик — Ғарбий Нил безгаги вирусини олиб келган ва бу хасталик енгилмас саркардани ҳаётдан олиб кетган экан. Америкалик тадқиқотчилар — Виржиния штати соғлиқни сақлаш департаменти эпидемиологи Жон Марр ва Колорадо штати университетининг юқумли касалликлар бўйича мутахассиси Чарльз Кэлишер шунга қаттиқ ишонишмоқда. Улар бу фаразларини юқумли касалликларга бағишланган «Emerging Infectious Disaeses» ахборотномаси саҳифаларида илмий жиҳатдан асослаб беришган. Майли, бу масалага ҳали қайтамиз, ҳозирча эса империянинг таназзулига сабаб бўлган ўша ўлим тафcилотларига тўхталсак.

Ўшандан бери ўтган деярли икки ярим минг йиллик муддат ичида буюк саркарда тўғрисида юзлаб, ҳатто минглаб китоблар ёзилган. Бу масалага бағишланган барча жиддий тадқиқотлар антик давр тарихчиларининг ёзиб қолдирган асарларига суяниб олиб борилган. Ўша қадимий тарихчилар эса Александр саройи кундаликларидан ва унинг лашкарбошилари китобларидан фойдаланиш ҳуқуқи ва имкониятига эга эдилар. Аммо бу кўҳна кундалик ва солномалар илк манбалар бизгача етиб келмаган. Мазкур тарихнавислар — биринчи навбатда қуйидагилар эди: Квинт Энний Флавий Арриан (тахминан эрамизнинг 95-175 йилларида яшаган), Плутарх (тахминан 45-127 йиллар) ва Сицилиялик Диодор (тахминан эрамиздан аввалги 90-21 йиллар). Уларнинг учаласи ҳам Афина ҳокими Гегесий томонидан уюштирилган 114-олимпиада ўйинлари даврида — Десий ойида бўлиб ўтган воқеаларни деярли бир хил тарзда тасвирлашган. Бу кўрсатилган вақт ҳозирги ҳисоб бўйича эрамиздан аввалги 323 йил май ойининг охирлари, июннинг бошларига тўғри келиб, ўшанда мағлубият нималигини билмас Александрнинг ҳаётини касаллик икки ҳафтадаёқ поёнига етказиб қўйганди.

Безгак умуман кутилмаганда бошланди: бу пайтда Бобилда шоҳона зиёфат авжида бўлиб, бир неча кундан сўнг Искандарнинг қўшини Арабистон орқали Ғарбга юриш бошлаши режалаштирилганди. Шу мақсадда Ўрта Ер денгизи соҳилларидаги провинцияларда сон-саноқсиз кемалар Италия, Сицилия, Иберия ва Африкани забт этиш учун жанговар сафарга тайёрлаб қўйилганди. Бобилда жойлашган флот эса Африкани жанубдан айланиб ўтиб, Геркулес устунлари орқали Ўрта Ер денгизига кириб келиб, Карфагенга ғарбдан ҳужум қилиши керак эди. Кўҳна тарих бунчалик катта ҳарбий амалиётга гувоҳ бўлмаган; замонамизнинг йирик тарихчиларидан сэр Арнольд Тойнби ўзининг «Ўшанда Александр ўлмаганида эди...» деб номланувчи ҳикоясида шунга ишонч ҳосил қиладики, Ўрта Ер денгизи ҳавзаларини забт этиб бўлгач, у Ҳиндистон фатҳини ҳам тугатиб, ўз империясига Хитойни ҳам қўшиб олган бўларди. Ахир, ўшанда у ҳали 32 ёшда эдида.

Хулласи калом, ҳолдан тойдирувчи безгакнинг биринчи хуружидан кейин навбатдагилари бостириб кела бошлади. «Касаллик зўрайди; табибларни чақиришди, лекин ҳеч ким ҳеч бир восита билан ёрдам бера олмади», дея ёзади Диодор. Ҳарбий сафар буйруғи бекор қилинди. «У саркардаларини танирди, аммо уларга ҳеч нарса деёлмасди; аллақачон унинг овози чиқмай қолганди», дея таъкидпайди Арриан. «Дастлаб, унинг заҳарланганига ҳеч ким шубҳа қилмаганди», дея гувоҳлик беради Плутарх.

Александрни текширган табибларнинг барчаси ўша пайтда унга фақат безгак ташхисини қўя олишган. Ярим олам ҳукмдори бўлмиш бу жаҳонгирнинг ичадиган шаробига зиёфатда заҳар қўшиб берилганлиги, бу ишга гўёки унинг устози Аристотель (Арасту)ҳам аралашганлиги ҳақидаги гап-сўзлар эса орадан олти йил ўтгачгина пайдо бўлган. Бу миш-мишлар туфайли кўпчиликни қатл этишган (файласуф Арасту ҳам шогирдининг ўлимидан бир йил ўтиб вафот этганди). Заҳарланиш тўғрисида ёзаркан, Арриан шундай дейди: «Мен буларни билганим учунгина ёзяпман, бу хабарга ишонганим учун эмас». Плутарх ҳам бунга ишора қилган: «Заҳарлаш воқеасини кўпчилик уйдирма деб ҳисоблайди». Заҳарларнинг айрим турларигина тана ҳароратининг ошишига сабаб бўлади, узоқ муддатли безгак келтирувчи заҳарлар эса ўша пайтларда маълум бўлмаган, дея изоҳ беришади Марр ва Кэлишер юқумли касаликлар ахборотномасида:

Ўша пайтдаги манбаларда Александрнинг ўзи ҳақида ёзиб қолдирилган маълумотларга таянган кейинги айрим мутахассислар унинг тиф (ичтерлама)га чалинганлигини тахмин қилишади, бирок, тадқиқотчиларнинг кўрсатишларича, бу касаллик ўта юқумли; унинг Бобилда кенг тарқалганлиги ҳақида сарой йилномачилари ҳеч нима ёзиб қолдирмаганлар. Марр ва Кэлишер шунга асосланиб, грипп, малярия, шистосоматоз, туляремия, энцефалит, эндокардит каби бир қатор касалликлар тўғрисида ran ҳам бўлиши мумкин эмаслигини келтиришади.

Шу пайтгача аввалги тадқиқотчиларнинг эътиборидан четда қолиб келаётган Плутархнинг қуйидаги қайдлари янги версия муаллифларининг диққатини ўзига жалб этди: «Шаҳарнинг (Бобилнинг) дарвозаси олдига келиб, у қарғалар тўдасини кўрди; улар ҳар томонга учишар ва бир-бирларини чўқишарди. Бир нечта қуш унинг ёнига тушди». Айнан мана шу икки жумла туфайли тадқиқотчилар Гарбий Нил безгаги ҳақида ўйлаб қолишди. Чунки бу юқумли касаллик нафақат инсонларга, балки қушлар, айниқса, қарғалар тўдасига ҳам ҳужум қилади.

Тиббиётчилар ўз тахминларини ГИДЕОН (GIDEON — умумжаҳон юқумли касалликлар ва диагностика тармоғи) номли электрон ташхис дастурида текшириб кўришди. «Биз Александрдаги барча симптомларни киритиб, қушлар тўғрисидаги маълумотларни ҳам қўшганимизда жавоб юз фоиз Гарбий Нил безгаги касаллигини тасдиқлади», — дейди Кэлишер «Nature» журналига берган интервьюсида. Бунгача Александр ўлимини текширган олимларнинг мазкур касалликни аниқлай олмаганларининг сабаби оддий: Ғарбий Нил безгаги касаллиги 1999 йилда, тасодифан АҚШ ҳудудларига келиб қолгандан кейингина жаҳонга маълум бўлган. Ўша йилнинг ўзида бу касаллик вируси 240 нафар америкаликни ҳаётдан олиб кетди, бу безгакка чалинганлар сони эса, мамлакат Соғлиқни сақлаш министрлиги берган маълумотга кўра, 9000 нафарга яқинлашади.

Мазкур касаллик Осиё ва Африканинг кўплаб мамлакатларида аввалдан тарқалиб турган, бироқ 1937 йилга келибгина Угандада унинг тавсифи ишлаб чиқилган. Ироқдаги чивинларнинг уч тури ушбу вирус ташувчилари ҳисобланади. Бу хасталик уч кундан то уч ҳафтагача давом этиши мумкин, унинг инкубацион даври ҳам худди шундай. Дарвоқе, Арриан берган маълумотга кўра, Мидиядан Бобилга қайтган Александр кўлларда «кемани ўзи бошқарган ҳолда» сузган. Мазкур кўллар атрофидаги ботқоқликлар эса вирус ташувчи чивинларнинг кўпайиш жойи ҳисобланади. Безгак одатда фақат организми нимжонлашиб қолган кишиларнигина ўлимга олиб келиши мумкин. Аммо илгари ҳам ичишни канда қилмай келаётган ёш подшо ўз умрининг кейинги ойларида шароб ичишда меъёрдан умуман чиқиб кетганди; мунтазам шаробхўрлик эса нафақат жангу жадалларда чарчаган шахснинг, балки одатий юмушлар билан банд бўлган кишининг ҳам баданини толиқтириб қўяди.

Албатта, бошқаларнинг сўзига ишонган ҳолда аниқ ташхис қўйиш унчалик тўғри эмас. «Аммо Марр ва Кэлишернинг тахминлари жуда мантиқли ва ишонарли кўринади», дейди Род-Айленд университети эпидемиологи Томас Мейтер «Nature» мухбирига.

Шоҳнинг ўлимидан сўнг унинг саккиз нафар қўмондони (диадохлари) империяни ўзаро тақсимлаб олишди. Александр ўзини Мисрнинг Сива воҳасидаги илоҳ Амон Ра эҳромига дафн этишларини хоҳлаганди. Аммо Мисрга эга чиққан Птолемей ўз пойтахти Александрияда унга мавзолей қурдирди. Мақбара мазкур шаҳарга асос солган, маъбудлар билан тенг тутилган ҳукмдорга муносиб тарзда қойилмақом қилиб қурилган. Кейинчалик зиёрат қилган Юлий Цезарь бу мақбарага қимматбаҳо туҳфалар бахш этган. Император Август Александрнинг бошига тилла гулчамбар қўйдирган. Император Калигула бўлса, аксинча, подшонинг кўкрак безагини ўзлаштириб олиб, тантанали маросимларда уни тақиб юрган. Бу мақбарага Рим императорларидан сўнгги бора эрамизнинг 215 йилида Каракалла ташриф буюриб, ўзининг шоҳона тўни ва қимматбаҳо безакларини ҳадя этган.

Шундан кейин бу мақбара тўғрисида ишонарли маълумот учрамайди. 392 йилда Византия империясида насронийлик давлат дини даражасига кўтарилгач, Апександрияда ҳам эски динларга мансуб ибодатхона ва меъморий ёдгорликлар йўқ қилина бошлади. Кўпчилик тарихчиларнинг фикрига кўра, 397 йилда Александрнинг мақбараси ҳам бузиб ташланган, бироқ бу фактни тасдиқловчи ҳужжатлар йўқ.
Афсоналардан бирида айтилишича, Македонскийнинг мўмиёланган жасади солинган тобут Александриядан махфий олиб кетилиб, яшириб қўйилган. Уни қидириш ишлари эса асрлардан бери давом этмоқда. Ўтган асрнинг ўзида унинг қабрини топиш учун расмий тарзда 150 га яқин илмий экспедиция ташкил этилган. 1805 йилдан бери етти бора, жумладан, 1990-йилларда ҳам икки марта унинг топилганлиги эълон қилинди. Аммо Александрнинг тобути ҳозиргача топилган эмас.

4ygeca.com сайтидан Ҳамид ОҒА таржимаси.