ЧАПАҚАЙЛАР

Ўнг қўлга мослашган одамлар чапақайларга ҳамиша «ғайриоддий» кишилар сифатида қарашади. Кўпгина манбаларда чапақайлар уқувсиз ва лапашанг, шунингдек, зиёнкор ва иккиюзламачи шахслар сифатида эътироф этилган. Лотин тилида «dexter» сўзи «ўнг» ва «яшатувчи» деган маъноларни, «sinister» сўзи бўлса — «чап» ва «ўлимга бошловчи» маъноларини билдиради. Бошқа халқлар тилларида эса, ҳалол, тоза ва олий ҳисобланган ўнг қўлга зид ҳолда чап қўл ноҳалол, алдоқчи деб аталади ва паст саналади.

Чапақайлик қачондан бери салбий хусусият сифатида баҳолаб келинади? Тахминларга кўра, бунга Матто Инжилидаги ўнг ва чапга янгича баҳо берилган, Қиёмат тасвири акс эттирилган қуйидаги лавҳа сабаб бўлган:

«Шунда Подшоҳ Ўзидан ўнг томонда турганларга айтади: «Эй, Менинг Падарим олқаганлар, келинглар! Дунё яралганидан бери сизлар учун мерос сифатида тайёрлаб қўйилган Шоҳликни эгаллангиз...»

...Сўнг У чап томондагиларга ҳам айтади: «Эй лаънатилар! Кўзимдан йўқолинг, иблис ва унинг фаришталарига тайёрлаб қўйилган абадий оловга мубтало бўлинг!..»

Чапақайлар ҳозирги кунгача камситилади ва, айтиш мумкинки, маданий тарзда босим остига олинади. Мисоллар керакми? Сиз қуйидагиларни ҳеч ўйлаб кўрганмисиз: нега саломлашганда ўнг қўлни узатамиз, нега қўл соатларининг бурагичлари ўнг томонида бўлади, телефон будкаларида рақам тугмачалари ўнг қўлга мослашган бўлади, метродаги жетон ташлайдиган тешикчалар ўнг томонда бўлади, иш анжомлари ўнг қўлга мосланган, фотоаппаратларнинг суратга олиш тугмачаси ўнг томонида бўлади, эшиклар тут­қичлари эса ўнг қўлга мослаб, чапақайларга ноқулай қилиб ўрнатилади? Бундан ташқари, бизда «чап кўз билан қараш», «ишларнинг чаппасига кетиши», «чап томондан туриш» ва шу каби иборалар ҳам мавжуд.

Олимларнинг фикрига кўра, қадимда бутун инсоният чапақай бўлган. Ўнг қўлга мослашининг келиб чиқиш сабаблари тўғрисида турли фаразлар айтилган. Улардан биттасига кўра, қадимда, жангу жадаллар кўп бўлиб, кишилар деярли ҳамиша қилич ва қалқон билан қуролланган ҳолда юрганларида, чапақайлар кўпроқ қирилиб кетишган экан. Чунки, улар эпчил чап қўли билан қилични, ўнг қўли билан бўлса қалқонни ушлаганлар ва шу сабабли юраги жойлашган чап кўкрагини яхши ҳимоя қила олмаганлар.

Аммо, чапақайлар сони камайишининг ишончлироқ сабаби — мия чап яримшари ролининг мунтазам ошиб боришидир. Инсон организми шундай тузилганки, унда миянинг чап яримшари тананинг ўнг томонини, ўнг яримшари эса – чап томонини бошқаради. Гарчи миянинг чап ва ўнг яримшарлари ташқи кўриниши жиҳатидан бир-бирига ўхшаса ва биргаликда ишласа ҳам, улар турлича ўйлайди ва яшайди. Бу ҳолат фан тилида «яримшарлар орасидаги асимметрия» деб аталади.

Қадимги одамларда миянинг ўнг яримшари фаолроқ бўлган. Онгсиз инстинк­тив (туғма) ҳаракатлар, олдиндан сезиш ва интуиция («кўнгил сезиши»), образли хотира, шунингдек, ритмни, рангларни, товушларни, ҳидларни, тана сезгиларини чуқур тушуниш ҳамда борлиқда яхши мўлжал олиш айнан ўнг яримшар зиммасидадир. Маданият тараққий этган сайин инсоннинг юқорида санаб ўтилган бир қанча қобилиятларига эҳтиёж камая борган. Натижада чап яримшар томонидан бошқарилиб, ўнг қўл билан бажариладиган, ҳаётда зарурроқ бўлган бошқа вазифалар (онгли тарзда аниқ мулоҳаза юритиш, математик ва таҳлилий қобилиятлар, нутқ, ўқиш ва ёзиш, мақсадга йўналтирилган ҳаракатлар) уларни сиқиб чиқарган. Табиат фарзанди бўлган инсон, фаол чап яримшари ва ўнг қўли ор­қали ўзидаги олтинчи туйғуни билар-билмас йўқотиб, тараққиёт фарзандига айланиб қолган. Натижада диний ва маданий анъаналар билан мустаҳкамланган ўнг қўл устунлиги ҳаётда юқори поғонани эгаллай борган, ноқулай ва мослаша олмайдиган чапақайлар эса «бурчакка сурилиб» қолган.

XX аср бошигача олимлар бир овоздан, чапақайлик туғма бўлади, миянинг ўнг яримшари эса иккинчи даражалидир, деб ҳисоблаганлар. Исбот сифатида чапақайларнинг ҳаётга тез мослаша олмасликлари, беқарорликлари ва улар руҳий фаолиятининг нозиклиги кўрсатилган. Ҳозирда ҳам, чапақайлик — миядаги функциялар алмашинишининг натижасидир, деган фикр мавжуд. Лекин, келинг, ғайритабиий белгиларни қайсарлик билан изламайлик. «Рисоладаги» одам учун курашга киришиб, малла, букри, оқсоқ, ғилай, чапақай ва шу кабиларни камситиш орқали ҳақиқатдан узоқлашиб кетиш жуда осон.

Яхшиси, уларнинг аслида қанақа одамликлари ва уларнинг инсоният ҳаётидаги роли (эҳтимол, ҳали ҳозирча намоён бўлмаган роли) ҳақида бош қотирсак. Агар қайсар ва салбий нуқтаи назарни четга суриб қарасак, англаймизки, улар нотўғри одамлар эмас, балки шунчаки бошқаларга ўхшамаган кишилардир.

Машҳур тарихий шахслардан Аристотел, Тиберий, Цезар, Микеланжело, Леонардо да Винчи, Александр Македонский, Жанна Д’Арк, Буюк Карл, Наполеон, Ньютон, И.П.Павлов, Н.С.Лесков, Д-К.Максвелл, Ч.Чаплин, Л.Кэррол, П.Пикассолар чапақай бўлишган. Ҳозирги кунимизда таниқли бўлган чапақайлардан эса Рональд Рейган, Пол Маккартни, Брюс Уиллис, Вупи Голдберг, Опру Уинфри, Дэвид Духовнийларни санаб ўтиш мумкин. Бу ерда изоҳлар ортиқча. Чапақайлар ўзларининг тўлақонли кишилар эканлигини етарлича исботлаб бўлишган.

Улар орасида меъморлар, рассомлар ва мусиқачилар кўпроқ. Чапақай боксчилар ва теннисчилар ҳам ўзларининг бошқалардан ажралиб турувчи қобилиятлари билан танилганлар. Ҳиссиёт соҳасида ҳам чапақайларнинг ўзига хос хусусиятлари мавжуд: улар қизиққон, кўп ҳолларда тортинчоқ, таъсирчан, виждонли, оддий кишиларга ва амбидекстрларга нисбатан пессимист бўладилар (амбидекстрлар — ҳам ўнг, ҳам чап қўл билан бемалол ишлай олувчи алоҳида тур кишилар; ўрта ҳисобда ҳар беш кишидан биттаси шундай бўлади).

Табиат чапақайларни ғайриоддий (бошқалар нуқтаи назаридан, албатта) хусусиятлар билан сийлаган. Улар:

–            товушлар ва оҳангларни бошқачароқ, ўзгалар англай олмайдиган нозик жиҳатлари билан қабул қиладилар. Улар куйни яхши эшитадилар, аниқроғи, яхшироқ тинглай биладилар.

–            ифодали хотирага эга бўлиб, таассуротларни узоқ муддат сақлай биладилар ва хотирасидаги таассуротларини ёрқин тарзда ифода эта оладилар. Улар бир қарашда оддий одамларга кўринмайдиган жиҳатларни кўра биладилар. Уларда парадоксларга мойиллик ҳамда ўзига хос нигоҳ, рангларни ўзгача тарзда қабул қилиш қобилияти мавжуд.

–            йўллардаги барча кириш ва чиқиш жойларини эслаб қолиб, борлиқда тезда мўлжал ола биладилар, ҳаракатларнинг кетма-кетлиги ва майда деталларини эслай оладилар. Бундан ташқари, вақт билан эркин муносабатда бўладилар, бир вақтлар бўлиб ўтган воқеаларни бутун изчиллиги ва майда-чуйдаларигача хотирасида қайта тиклай оладилар.

–            онгсизлик ҳолати билан кўпроқ боғлиқ бўладилар. Чапақайлар дунёни ўзгача ўлчамлари ва сифатларини англаб, бошқачасига кўрадилар. Айрим чапақайларнинг ғайритабиий хусусиятлари – бошқаларга нисбатан бир қадам олдинда яшашлари, келажакни башорат қила олишлари шу билан алоқадор. Бирор нарсадан илҳомланиш – улар учун табиий қобилиятдир.

Бу ҳайратли чапақайлар орасида, рақамлар билан иш кўрувчи, мантиқий ва аниқ фикрловчи ўнг томонга мослашганлар анча содда кўринади. Фақат бир нарса таскин бериши мумкин: оддий одамлар орасидаги кўпчилик инсонлар ҳам маълум даражада чапақайдирлар, лекин бу чапақайлик очиқ эмас, яширин тарзда намоён бўлади. Масалан, кишининг чап қулоғи, чап кўзи ёки оёғи фаолроқ ишлаши мумкин.

Булардан ташқари, олимларнинг фикрига кўра, аёлларнинг ақли ўз хусусиятларига кўра чапақай эркакнинг миясига яқинроқ туради. Аёлларнинг ҳайрон қоларли даражада интуиция («кўнгил сезиши», олтинчи туйғу) ва кўпчилик эркакларга насиб этмаган «рентгенсимон» нигоҳга эга бўлишлари ҳам мана шундандир.

ўарбда аллақачондан бери, чапақай боланинг ривожланишига тўсқинлик қилиш унинг шахсияти, ўзига хослиги учун ҳалокатли, деб ҳисобланади ва уларни ўнг томонга мослаштиришдан воз кечилган.

Собиқ Иттифоқда чапақайликни ўрганиш ишлари тарқоқ эди ва бир мақсадга йўналтирилмаганди. Айнан шунинг учун бизда яқин-яқинларгача чапақайларни «мичуринчасига» қайта ўргатиб, табиий «камчилик»ни ўзларича тўғирлаб, аслида уларнинг қобилиятларини синдириб келишган. Натижада эса, ҳамма қатори ўнг қўлида ёзадиган, аммо ички бутунлигидан айрилган ва ўзининг чапақайлигидан қайғурадиган, қийналадиган одамлар етишиб чиққан. Чапақайларнинг руҳиятидаги ўзига хос сифатларни чеклаб қўйган бу қайта ўргатишлар катта меҳнатлар эвазига амалга ошириш билан бирга, болаларнинг невротик реакцияларга, қовоқ учиши, дудуқланиш ва пешоб тута олмаслик каби камчиликларга учрашига олиб келди. Кўпинча, мустақил бўлиб, одам барибир чап қўли билан яхшироқ ишлаган ва бу ҳолат унга ҳеч халақит бермаган – табиат барибир ўз сўзини ўтказган.

Агар болангиз чапақай бўлса, унга босим ўтказманг, балки руҳшунос билан маслаҳатлашинг. Уни ўқитиш учун бизнинг ўнг томон устунлигига ўрганган, ўта рационал дунёмизда тўлақонли яшашга ўргатувчи ва мослаштирувчи мураббий ҳамда ўқув даргоҳи танланг. Агар чапақайни қайта ўргатишга уринмай, ўз ҳолига қўйсангиз, бунга жавобан у ўз руҳий тараққиётининг юксак кўрсаткичлари, тафаккуридаги илғорлиги, меъморчилик, мусиқа ва бадиий ижоддаги ажойиб қобилияти ҳамда ютуқларини намоён этади. Чапақайларни авайласак арзийди, балки улар ўзларининг имкониятларини бутунлай очмагандирлар. Дарвоқе, маълум бўлишича, улар рангли тушлар кўрадилар ва келажакни ҳам озми-кўпми олдиндан сеза биладилар.

Аслида, ҳар бир оддий одамда ҳам маълум даражада чапақайлик аломатлари мавжуд. А.М.Киселев ва А.Б.Бакушев томонидан тавсия этилган тест сизнинг қай даражада чапақай эканлигингизни англашга ёрдам беради ва характерингиздаги айрим жиҳатларни аниқлаб беради.

Бунинг учун сиз, ҳар бир натижани қайд этиш учун олдингизга бир варақ қоғозни олиб, навбат билан қуйидаги ҳаракатларни бажаришингиз лозим бўлади:

1. Кафтларингизни бирлаштириб, чап ва ўнг қўл бармоқларингизни чатиштиринг. Агар чап қўлингизнинг бош бармоғи юқорида қолган бўлса, қоғозга «Ч» ҳарфини, агар ўнг бармоғингиз юқорида бўлса — «Ў» ҳарфини ёзиб қўйинг.

2. Узоқдаги, кўринмас нишонни кўз билан мўлжалланг. Агар бунда ўнг кўзингизни юмиб, чап кўзингизни ишлатсангиз, қоғозга «Ч» ҳарфини, аксинча бўлса —  «Ў» ҳарфини ёзиб қўйинг.

3. Наполеон ҳолатига кириб, қўлларингизни кўкрак устида чатиштиринг. Агар чап қўл тирсагингиз ўнг қўл устида қолса, қоғозга «Ч» ҳарфини, аксинча бўлса —  «Ў» ҳарфини ёзиб қўйинг.

4. Қарсак чалинг. Агар бунда сиз чап кафтингиз билан ўнг кафт устига урсангиз – қоғозга «Ч» ҳарфини ёзинг, аксинча, ўнг қўлингиз фаолроқ бўлса – «Ў» ҳарфини ёзиб қўйинг.

Энди ҳарфлар тизилмаси бўйича натижаларни баҳоланг:

ЎЎЎЎ (100% ўнг томон устунлиги) — консерватизм (қотиб қолганлик), турли вазиятларда мўлжални тўғри ола билиш, келишувчанлик, баҳсга ва жанжалга тоқатсизлик.

ЎЎЎЧ – характернинг ёрқинроқ жиҳати — қатъиятсизлик.

ЎЎЧЎ – характернинг жуда киришимлилиги, эркалик, қатъийлик, юмор туйғуси, артистлик. Кўпинча аёлларда бўлади.

ЎЎЧЧ – камдан-кам учрайди. Характери олдингисига ўхшаш, лекин юмшоқроқ.

ЎЧЎЎ – ақлнинг таҳлилий хусусияти ва юмшоқлик. Секин кўникиш, муносабатларда эҳтиёткорлик, чидамлилик ва сал совуққонлик. Кўпинча аёлларда учрайди.

ЎЧЎЧ — энг кам учрайдиган тур. Ҳимоясизлик, ҳар хил таъсирларга берилувчанлик. Кўпроқ аёлларда бўлади.

ЧЎЎЎ – кўп учрайдиган тур. Ҳиссиётнинг кучлилиги, асосий масалаларни ечишда қатъият ва матонат етишмаслиги. Бошқалар таъсирига берилиш, яхши кўникиб кетиш, дўстоналик ва мулоқотга яхши киришиш.

ЧЎЎЧ – Юқоридаги ҳолатга нисбатан характернинг сал юмшоқлиги, соддалик.

ЧЧЎЎ – дўстоналик ва оддийлик, қизиқишларнинг турли-туманлиги, ўз-ўзини таҳлил қилишга мойиллик.

ЧЧЎЧ – очиқкўнгиллик, юмшоқлик, ишонувчанлик.

ЧЧЧЎ – ҳиссиётлилик, ғайратлилик ва қатъият.

ЧЧЧЧ (100% чапақай) – «характернинг ривожланиб борувчи тури». Эски нарса-ҳодисаларга янгича нигоҳ билан қарай билиш қобилияти. Кучли ҳиссиётлар, ўзига хосликнинг ифодаланиши, худбинлик, баъзан ўз қобиғига ўралиб қолишгача етиб борувчи қайсарлик.

ЧЎЧЎ – энг кучли характер тури; ўз нуқтаи назарини ўзгартиролмаслик, ғайратлилик, олдга қўйган мақсади йўлида қатъийлик.

ЧЎЧЧ – олдинги турга ўхшаб кетади, аммо унчалик қатъий эмас, ўз-ўзини таҳлил қилишга мойиллик; дўст орттиришда қийналиш.

ЎЧЧЎ – енгил характер, келишмовчиликлардан қоча билиш қобилияти, танишиш ва мулоқотга киришишда қийналмаслик, қизиқишларнинг тез-тез ўзгариб туриши.

ЎЧЧЧ – ўзгарувчанлик ва мустақиллик, ҳамма ишни ўзи бажариш истагининг кучлилиги.

«oculus.com.ua» сайтидан олинган.

Русчадан Ҳамидбек ЮСУПОВ таржимаси.