ҚАТЛ КУНИ (детектив ҳикоя таржимаси)

Суд старшинаси ўрнидан туриб, ҳукмни ўқий бошлаганида, округ прокурори ёрдамчиси Уоррен Селви уни шундай қиёфада тингладики, гўё ҳакамнинг қарори эмас, балки унинг шаънига юксак мақтов ўқилаётгандек. Суд залида: «...айбдор деб топилсин», деган сўзлар янграганида, айбланувчи Мюррей Родман буткул чўкиб, ёниб тугаган гугурт чўпидек қовжираб қолди.

«Унинг айбини мен исботлаб берганим учун у айбдор», дея кўнглидан кечираркан, Уоррен ўз ҳаяжонини зўрға босиб турарди...

Судьянинг зал бўйлаб кезган нигоҳи прокурор ёрдамчисининг юзига келиб тўхтади. Селвининг озғин, буғдойранг юзидаги қувончни кўриб, адолат ўрнатувчи сесканиб кетди. Уоррен бу мамнунлигини яшириши кераклигини биларди, аммо ўз ҳиссиётларини жиловлаб туролмади. Ахир, у бугун ҳаётидаги биринчи ишида ютиб чиққанди.

Прокурор ёрдамчиси тезда қоғозларини йиғиштирди, бутун кучи билан жиддий қиёфага киришга уриниб, қоғозларни портфелга жойлади ва уни полга қўйди.

– Узр, – дея мулозамат билан кечирим сўради у ва одамлар орасидан туртиниб-суртиниб чиқиш эшиги томон юраркан, фақат Доринни ўйларди.

Уоррен хотинининг чеҳрасини, кайфиятига монанд ҳолда гоҳ қатъий, гоҳида эса мулойим тусланувчи оч қизил лабларини кўз олдига келтирди. Суд ишидаги ғалабасини айтса, Дорин уни қандай қабул қилишини, қучоқлаб олишини тасаввур қилишга уринди.

Унинг ширин хаёлларини округ прокурори Гарсон тўзитиб юборди. Прокурор қўлини чўзиб, табассум билан бош ирғар, бу билан у шербаччанинг ғалабасидан қониққан арслонни эслатарди. Гарсоннинг иккинчи ёрдамчиси Вэнс ҳам жилмайди, бироқ унинг самимийлиги камроқдек эди. Ёш ҳамкасбининг ғалабаси туфайли шериклари орасида юзага келган умумий хурсандчилик уни кўпам қувонтирмаётгани кўриниб турарди.

Уларни шу ердаёқ мухбирлар ва сураткашлар ўраб олиб, Селвини  саволга тутиб, суратга ола бошлашди. Ҳали яқин-яқинларгача кишиларнинг бундай эътибори Уорреннинг бахтли бўлиши учун етарлидек эди.

Яқинларда, лекин ҳозир эмас. Энди унинг ҳаётида Дорин бор... У яна хотини ҳақида ўйлади, шу заҳотиёқ уйда пайдо бўлиб қолгиси келди – уйда уни энг ширин ва ёқимли мукофот кутарди.

Гарсон ёрдамчиси Селвини йўлак ёнидаги кулранг машина томон бошлаб борди. Улар ўтириб, машина жойидан қўзғалгач, округ прокурори ёш ёрдамчисининг тиззасига уриб, табассум билан сўради:

– Хўш, қалай, ғолиб бўлиш ёқиб қолдими?

– Ёқди, – дея бош ирғаркан, Уоррен Селви ўзини вазмин қиёфага солишга интиларди. – Лекин, жин урсин, Гар, бу ғалаба битта ўзимники эмас. Ҳамма меҳнат қилди...

– Қўйсанг-чи, – Гарсон хайрихоҳлик билан елка қисди, унинг кўзларида қувноқ учқун чақнагандек бўлди. – Мен сени бутун жараён давомида кузатиб бордим, Уоррен. Сен худди қон изини кузатган изқуварга ўхшардинг. Сен адолатнинг қасоскор қиличига айландинг. Бу йигитни электр стулига мен эмас, сен ўтқазяпсан...

– У айбдор, буни яхши биласан! – Уоррен Селви бошлиғининг овозида кинояни сезиб, қатъият билан унинг гапини бўлди. – Бизнинг йигитлар рад этиб бўлмайдиган шунчалик далил йиғишгандики, суд аъзоларига хотинининг ўлимида уни абдор деб топишдан бошқа иш ҳам қолмаганди.

– Тўғри. Лекин уларни шунга сен ишонтирдинг... Масалага четдан қараб кўр, Уоррен. Агар сенинг ўрнингда бунчалик ғайратли айбловчи бўлмаганида эди, суд аъзолари бу қадар тез бир фикрга келолмасдилар. Камтарликни йиғиштир, Уоррен. Сен мақтовга тўла лойиқсан.

Энди Селви чўзинчоқ юзидаги табассумни тия олмай, ўзини юмшоқ ўриндиқ суянчиғига ташлади.

– Балки ҳақдирсан, – деди у. – Мен унинг айбдор эканлигига ишонардим ва бунга суд аъзоларини ҳам ишонтиришга уриндим. Гап фақат асосли далиллардагина эмас, Гар, буни ҳис қилиб туриш ҳам... Сен буни яхши биласан.

– Албатта, албатта, – округ прокурори ойнага қараб, эътиборсизроқ гапирди. – Хотининг қалай, Уоррен?

– Жуда яхши.

– Хурсандман. Жозибадор хотининг бор-да.

* * *

Уоррен Селви уйига кириб келганида, Дорин диванда ётарди. Эри уни қуча олиши учун у сал ўрнидан қўзғалди.

– Янгиликдан хабаринг борми, Дорин? – сўради Уоррен. – Нима бўлганини эшитдингми?

– Ҳа, аллақачон радиода айтишди.

– Хўш, нима дейсан? Умид қиламанки, бунинг нима эканини тушунасан? Бугун мен илк ғалабамни қўлга киритдим. Дастлабки ва улкан ютуқ... Энди, Дорин, мени ҳеч ким тажрибасиз ходим дея олмайди.

– Уни нима қилишади?

Селви ҳайрон бўлиб, хотинининг кайфиятини билиш учун унга қаради.

– Мен унга ўлим жазосини беришларини талаб қилдим! – қизишиб жавоб берди у. – Бу ярамас бемалол ўз хотинини ўлдирган. Менимча, қатл унинг учун одил жазо бўлади.

– Мен шунчаки сўрадим-қўйдим, Уоррен, – хотиржам тарзда изоҳ берди хотини ва ияги билан унинг елкасига суйкалди. – Хафа бўлма.

– Қатл – бу ишимизнинг қаттиқ таркибий қисмидир, – Селви елка қисди. – Буни мендан яхши биласан, Дорин. Умид қиламанки, агар электр стулига ўтқазишса, унинг ўлимида мени айбламассан?

Дорин худди хафа бўлсамми-йўқми, дегандек бир нафас сал ўзини тортиб турди-да, сўнг бирданига эрини қучоқлаб, қулоғига шивирлади:

– Албатта, йўқ.

Улар бу ғалабани бутун ҳафта бўйи нишонлашди. Ўзлари ёлғиз ёки энг яқин дўстлари доирасида тинч байрам қилишди. Ҳар қандай ҳолатда ҳам шодлигини одамларга билдирмаслик кераклигини Уоррен тушунарди.

Суд айбланувчи Мюррей Родманга ўлим жазоси ҳукмини чиқарган куни Уоррен ва Дорин бир бутилка бренди сотиб олиб, кечқурун уйда ичишди. Дорин жуда шод эди, кўп кулиб, ҳазиллашарди. Селви хотинининг қизарган юзига тикиларкан, мана шунинг ўзи дунёдаги энг катта бахт эканлигини ўйларди.

У нимагаки эришган бўлса, барчасига ўз меҳнати орқали етишган. Университетда Уоррен ўртамиёна ўқиганди. Шунинг учун ишга тақсимлашда уни округ прокурори идорасига учинчи ёрдамчи қилиб юборишди... Майли-да, энди ҳаммаси ўзгаради.

Бундай катта муваффақиятдан сўнг Гарсон уни ўзига иккинчи ёрдамчи қилиб, эҳтимол, ҳатто биринчи ёрдамчи қилиб тайинласа ажабмас. Ишдан ташқари, унинг гўзал ва севимли хотини бор. Демак, фахрлансам арзийди, дея ўйлади Уоррен ва, Мюррей Родман шахсида унга шундай имконият йўллагани учун тақдиридан яна бир (ким билади, нечанчи) бора миннатдор бўлиб қўйди...

* * *

Родман қатл этиладиган куни Уоррен Селви кўчадан бораётганди, дорихонадан чиққан кекса, увада кийимли, кир шляпасини кўзларигача бостириб олган эркак киши уни тўхтатди. У кир пальтосининг чўнтагига қўлларини тиқиб олган, шишинқираган юзини қоплаган соқол-мўйлаби оқарган эди.

– Сизни бир дақиқага мумкинми? – сўради у.

Селви уни тиланчи деб ўйлаб, майда олиш учун чўнтагига қўл юборди.

– Йўқ, – дея қария уни тезда тўхтатди, – менга пул керак эмас. Мен шунчаки сиз билан гаплашмоқчиман, мистер Селви.

– Сиз мени танийсизми? – Уоррен ҳайрон бўлди.

– Албатта, мистер Селви. Мен сиз ҳақингизда кўп ўқиганман.

– Узр, мен шошиб турибман, – округ прокурори ёрдамчиси бирданига жиддий тусга кирди. – Афсуски, ҳозир иш юзасидан муҳим учрашувим бор, кечиксам бўлмайди.

– Жуда муҳим гап, мистер Селви. Чин сўзим! Балки, бирор жойга кирармиз? Қаҳва ичамиз, гаплашиб оламиз. Беш дақиқагина вақтингизни оламан.

– Яхшиси ҳаммасини хатда ёзиб жўнатинг ёки ишхонамга боринг. Идорамиз манзили Чамберс-стрит...

– Гап ўша киши ҳақида кетяпти, мистер Селви... – чол тушунтирди. – Бугун тунда қатл этиладиган инсон тўғрисида.

Уоррен дайдининг жиддий кўзларига тикилиб қаради. Унинг ҳазиллашмаётганини пайқаб, розилик билдирди:

– Яхши, юринг. Анови бурчакда кафе бор. Фақат қаранг-а, беш дақиқадан кўп гаплашмаймиз.

Кафеда одатий тушлик шовқини ҳукмрон эди. Улар қийинчилик билан, бир бурчакда бўш жой топиб ўтиришди ва официант столни тозалагунча жим ўтиришди.

Официант қаҳва келтириб қўйиб кетгач, чол сал олдинга эгилиб, жиддий оҳангда деди:

– Менинг исмим Арлингтон, Фил Арлингтон. Агар мен кейинги бир неча ойни Флоридада ўтказмаганимда эди, ишнинг бунчалик чигаллашиб кетишига йўл қўймаган бўлардим. Биласизми, гап шундаки, Флоридада мен радио эшитмадим ва газета ўқимадим.

– Сизни тушунмаяпман, мистер Арлингтон. Сиз Родман иши бўйича гапиряпсизми?

– Ҳа, у ҳақда. Мен Флоридадан қайтиб, у бечоранинг ўлимга ҳукм этилганини эшитгач, ўзимни йўқотиб қўйдим. Ишонаманки, мени тушунарсиз? Тушунасизми, мен чўчидим... Қўрқдим...

– Нимадан қўрқдингиз?

– Мени виждон азоби қийнади, – буғи чиқиб турган қаҳвадан кўз узмай тушунтирди Фил Арлингтон. – Олдинига нима қилишни билмай бошим қотди, лекин кейин ўйладимки... Жин урсин, ахир бу Родман ҳали жуда ёш йигит-ку. Ёшиям... Ўттиз саккиздами, а? Мен эса олтмиш тўрт ёшдаман, мистер Селви. Сизнингча, қандай йўл тутган маъқул?

– Ким учун маъқул? – жаҳли чиқа бошлаган Уоррен Селви соатига қараб қўйди. – Гапни шунча айлантирганингиз етар, мистер Арлингтон. Мен ишдаман, сиз эса беҳуда гаплар билан вақтимни оляпсиз.

– Шунда мен сиздан маслаҳат сўрашга қарор қилдим, – дея Арлингтон лабини ялаб қўйди. – Мен олдин таваккал қилиб, полицияга бормоқчиям бўлдим. Лекин ўйлаб кўриб, олдин сиз билан гаплашишга аҳд қилдим. Нима дейсиз, мистер Селви, қилган ишимни полициячиларга айтсаммикан, йўқми?

– Нима!?.

– Жавоб беринг. Ўша аёлни Родман эмас, мен ўлдирганимни айтсаммикан?

Кутилмаганда туман тарқалиб, ҳамма нарса ўз жойида кўрингандек бўлди. Уорреннинг қўллари тўсатдан қотиб қолгандек бўлди.

– Нималар деяпсиз? – округ прокурорининг ёрдамчиси ишонқирамай сўради. – Мюррей Родман ўз хотинини ўлдирганини биз рад этиб бўлмайдиган далиллар асосида исботлаганмиз...

– Ҳамма гап шунда-да, хотинни у ўлдирмаган. Мен ўшанда оч қолиб,  Уилфордда ярим кун сарсон юргандим. Дуч келган бир уй эшигини қоқдим. Эшикни чиройли жувон очди. Уникида иш-ку топилмади, аммо у мени сэндвич билан сийлади.

– Бу айнан миссис Родман эканини сиз қаердан биласиз? – Селви бўш келмади.

– Биламан. Мен газеталарда суратини кўриб, аёлни ҳам, уйини ҳам танидим. Хуллас, миссис Родман менг яхши меҳрибонлик қилди. Лекин, агар унинг ўзи мени ошхонага таклиф қилиб, бир неча дақиқага чиқиб кетмаганида эди, ҳеч нима содир бўлмасди.

– Нима содир бўлмасди? – кескинлик билан қайта сўради Уоррен Селви. – Нима?

– Қотиллик. У чиқиб кетганида, мен буфетни очиб, идишлару банкаларни кавлашга тушдим. Аёллар кўпинча пулларини ошхонада, банкаларга яшириб қўйишади. Ҳалиги, қора кунга, дегандай... Мен берилиб кетганимдан, унинг келиб қолганини ҳам пайқамабман. У бақириб-чақирмади, лекин унинг кўзларидан, аҳволим чатоқ бўлишини сездим. Менга ўшанда нима бўлганини билмайман. Бирданига унга ташландим ва ўлдириб қўйдим...

– Мен сизга ишонмайман, – Селви бош чайқади. – Қўшнилардан биронтаси бегона кишини кўрмаган. Родманлар ҳамиша жанжаллашишар ва тез-тез ёқалашиб туришарди...

– Эҳтимол, мистер Селви, жанжаллашишгандир, – Арлингтон елка қисди. – Қаёқдан билай буни? Лекин уни мен ўлдирдим... Шунинг учун ҳам маслаҳат сўраб олдингизга келдим, – қария пешонасини артиб, сўради: – Агар айбимга иқрор бўлсам, мени нима қилишади?

– Электр стулда Родман ўрнига сизни қатл этишади, – Селви қуруққина жавоб берди. – Сиз шуни хоҳлайсизми?

– Йўқ, – ранги оқариб кетган чол бош чайқади. – Турмага тиқишса рози бўлардим, бироқ электр стул ҳақида гап ҳам бўлиши мумкин эмас.

– Тўғри, – деди Уоррен. – Сизга маслаҳатим: ҳаммасини эсдан чиқаринг. Тушуняпсизми, мистер Арлингтон? Бунга бошқа томондан қараб кўринг. Буларнинг бари шунчаки ёмон туш эди, деб ҳисобланг... Шундай экан, серқуёш Флоридангизга боринг ва ҳаммасини тезда эсингиздан чиқаринг.

– Лекин бугун Мюррей Родманни қатл этишади...

– Чунки у айбдор, – Селви столга шапалоғи билан уриб қўйди. – Мен унинг айбини исботладим. Тушуняпсизми, исботладим!

– Ҳа, сэр, – деркан, чолнинг пастки лаби титраб кетди.

Уоррен Селви ўрнидан туриб кетаётиб, столга бешталикни ташлади:

– Пулини тўлаб, қайтимини ўзингизга олиб қолинг.

* * *

Кечқурун Селвининг квартирасида асабий ҳолат ҳукм сурарди.

– Соат неча? – Дорин бу саволни тўртинчи марта берди.

– Ўн бир, – деди хомуш ҳолда Селви.

– Демак, яна бир соат кутарканмиз, – у диванга ўрнашиброқ ўтирди. – Қизиқ, у ҳозир нималарни ўйлаётган экан...

– Бас қил!

– О, бугун биз асабийлашяпмиз!

– Минг марта айтдим сенга, Дорин, мен фақат ўз вазифамни бажардим. Ҳозир эса ҳукумат ўз ишини бажаради.

Дорин қип-қизил тилининг учини лабларидан сал чиқариб, ўйчан ҳолда гапирди:

– Лекин ахир уни сен электр стулга ўтқаздинг, Уоррен, шундай эмасми? Буни инкор этмассан?

– Мен эмас, ҳакамлар! – деди округ прокурори ёрдамчиси кескин.

– Бақирма менга, илтимос.

– Кечир, Дорин... – Уоррен Селви хотининг бўйнини сийпалаб қўйиш мақсадида эгилди, лекин шу лаҳзада телефон жиринглаб қолди. У сўкиниб, трубкани ғазаб билан кўтарди. – Ҳа?

– Мистер Селви? Мен, Фил Арлингтонман...

– Сизга нима керак? – ғазабдан титраган Селви бақирди.

– Мистер Селви, нима қилсам ҳам бугунги суҳбатимиз ҳеч калламдан кетмаяпти. Айтмоқчиманки...

– Арлингтон, гапимни эшитинг. Мен ҳозироқ сиз билан гаплашиб олмоқчиман. Меникига келинг.

– Ҳой? – диванда ётган Дорин ҳайрон бўлди. – Кимни уйга таклиф қиляпсан?

– Эшитяпсизми мени, Арлингтон? Қандайдир ишга қўл урмасингиздан олдин сиз билан гаплашиб олишим, бу ишингиз нимага олиб боришини тушунтиришим лозим. Менимча, нима қилаётганингизни билиб қўйишингиз керак.

– Балки, сиз ҳақдирсиз, мистер Селви, – Фил Арлингтон қисқа тин олиб, сўнг хўрсиниб қўйди. – Фақат мен ҳозир шаҳар марказидаман, сизникига улгуриб боролмайманми, деб қўрқаман...

– Улгурасиз. Метро билан келинг, тезроқ келасиз. Кейин 86-кўчага кирасиз...

Уоррен уй манзилини тушунтириб бўлиб, трубкани қўйганида, қизариб кетган Дорин унинг олдида ғазабдан титраб турарди.

– Дорин, шошма, – деди у уялганнамо. – Кечир, лекин бу жуда муҳим гувоҳ. У билан фақат бемаҳалда кўриша оламан.

– Вақтингиз яхши ўтишини тилайман, – деди совуқ оҳангда Дорин ва қатъият билан ётоқхонасига қараб кетди.

– Дорин...

Лекин хотини дарров эшикни қарсиллатиб ёпди. Икки сониядан кейин қулфнинг шарқиллаши эшитилди. Селви қизиққонлиги учун хотинини ўзича сўкиб қўйди ва буфетни очиб, бир бутилкага қўл чўзди.

Фил Арлингтон эшик қўнғироғини чалганида, бутилка яримлаб қолганди.

Округ прокурори ёрдамчисининг ҳашаматли уйида Арлингтоннинг уринган шляпаси ва кир пальтоси жуда аянчли кўринарди. Чол уларни ечиб, атрофга уятчанлик билан кўз ташлади.

– Ҳозир бизнинг чорактакам бир соат вақтимиз қолган, – деди у. – Мен албатта нимадир қилишим лозим, мистер Селви.

– Сиз нима қилишингиз кераклигини мана мен биламан, – Уоррен жилмайди. – Қиттаккина ичиб олиб, ҳаммасини ўйлаб кўришингиз керак.

– Менимча, мен... – Арлингтоннинг нигоҳи Селвининг қўлидаги бутилкага тушди ва кейин ҳеч ундан ажралмай қолди.

Уоррен ғолибона жилмайиб қўйди.

Ўн бир яримга етганда, Фил Арлингтоннинг тили зўрға калимага келарди. Бояги безовталик унинг нигоҳларини тарк этган, ўзи яқиндагина қайғуриб тургани – Мюррей Родманнинг қисматини унутганди. Селви меҳмонга узлуксиз қуйиб берарди.

Арлингтон ўзининг болалиги ҳақида, ўзини хушламасдан ёмон муносабатда бўлганлар тўғрисида гапира кетди. Яна ярим соат ўтгач, чолнинг боши оғирлашиб, елкасига оғиб тушди, кўзлари юмилиб кетди. Бироқ соатнинг бонги уни уйғотиб юборди.

– Нима бу? – хитоб қилди Фил Арлингтон.

– Ҳеч нарса, – Уоррен Селви жилмайди. – Соат, холос.

– Соат? Соат неча? Ҳозир соат неча?

– Ўн икки, мистер Арлингтон. Мана ниҳоят, ўйлайманки, хавотирларингиз тугади. Мистер Родман ўз жиноятига яраша жазо олди.

– Йўқ! – чол бақириб юборди, у ўзини у ёқ-бу ёққа ташлаб, атрофига ёввойиларча қарарди. – Йўқ, буниси адолатданмас! Миссис Родманни мен ўлдирганман, у эмас! Қилмаган иши учун уни қатл этиш мумкин эмас...

– Тинчланинг, мистер Арлингтон. Ҳаммаси ортда қолди. Энди сиз ҳеч нимани ўзгартира олмайсиз.

– Ҳа, ҳа... Айтиб беришим керак... полицияга...

– Нега энди? Барибир Родман ўлиб бўлди. Соат ўн иккига бонг уришни тугатгач, жаллод токни улаган. Ҳозир сиз унга ҳеч қандай йўл билан ёрдам беролмайсиз.

– Шундай қилишим керак!.. – қария ҳўнграй бошлади. – Наҳотки тушунмасангиз? Менинг виждоним энди хотиржам яшашга йўл қўймайди, мистер Селви. Илтимос...

Фил Арлингтон бирдан ўзига келиб, телефонга отилди, лекин Уоррен унинг йўлини тўсиб, трубкага қўлини қўйди.

– Бундай қилманг, – огоҳлантирди у.

Қисға олишувда Селвининг қўли баланд келди, аммо Арлингтон ҳечам таслим бўлай демасди.

– Мени тўхтатиб қололмайсиз, мистер Селви. Мен ўзим полицияга бораман ва ҳаммасини айтиб бераман. Сиз ҳақингизда ҳам...

Арлингтон энди эшикка ўзини урди. Бироқ Уоррен Селви унинг қўлидан ушлаб қолди ва деди:

– Сен ўзингни ўзинг азобга дучор қиласан, тентак чол! Родман ўлган...

– Менга барибир!

Уоррен ўзини ўнглаб туриб, чолнинг соқолдор юзига бор кучи билан бир мушт туширди. Қария гандираклаб кетди, лекин қайсарлик билан яна эшикка талпинди.

Ғазабдан ўзини тутолмай Селви иккинчи зарбани берди ва чолнинг озғин бўйнидан ушлади. «Бу нотавоннинг жони ўзи чиқай деб турибди, – деб ўйлади округ прокурори ёрдамчиси. – Агар сал бўғсам, у нафас олишниям, хириллаб айтаётган гаплариниям тўхтатади...»

Уоррен Фил Арлингтоннинг томоғини тобора кучлироқ сиқа бошлади. Тахминан ярим дақиқалардан сўнг қўйиб юборганида, чол унга суянганича сидирилиб пастга йиқилди.

Орқа томондаги шовқинни эшитган Селви ўгирилиб, ётоқхонасининг эшиги олдида турган хотинини кўрди.

– Дорин, қулоқ сол... – дея минғирлади у.

– Сен уни бўғдинг, – Дорин эрини айблади.

– Мен ўзимни ҳимоя қилдим! – қичқирди Уоррен. – У эшикни бузиб кириб, уйни ўмармоқчи эди.

Дорин ётоқхонага қайтиб, эшикни ёпиб олди, ортидан қулфнинг буралган овози эшитилди. Селви ётоқхона эшигига ташланиб, уни муштлай бошлади. У яна бир неча сония тутқични тортиб, хотинини чақирди, лекин жавоб ўрнига телефон рақами терилаётганини билдирувчи товушни эшитди...

* * *

Гарсоннинг иккинчи ёрдамчиси – Вэнс етиб келди, усиз ҳам ўзи аҳвол чатоқ эди. Вэнсни лақиллатиш осонмас, дея хаёлидан кечирди Уоррен. У чолни ўзи чақирганини билса, Арлингтон уй эшигини бузиб очганлиги ҳақидаги уйдирма иш бермаслиги аниқ. Бундан ташқари, рақиби оғир аҳволга тушганидан Вэнс тоза қувонади-да...

Аммо Уоррен адашибди. Вэнс жасадга бир неча дақиқа ачиниб қараб турди-да, шундай деди:

– Ҳеч нимага тушунмаяпман, Уоррен. Бу беозор чолни ўлдириш сенга нима учун керак бўлиб қолди?

– Беозор? – хитоб қилди Селви. – Беозор дейсанми?

– Албатта, беозор. Ахир бу қария Арлингтон-ку. Мен уни яхши биламан.

– Уни танийсанми? – Уоррен ҳайратдан оғзини очиб қолди.

– Албатта, танийман. Мен Беллэйр округида ишлаганимда, бир неча бор унга дуч келганман. Бу жинни бирорта ҳам қотилликни эътиборсиз қолдирмасди. Кимнидир ўлдиришса, Арлингтон менинг олдимга келар ва ҳаммасини ўз бўйнига оларди... Ҳеч ақлимга сиғмаяпти, уни ўлдириш сенга нимага керак эди, Уоррен?

Муаллиф: Генри СЛИЗАР
Русчадан Ҳамидбек ЮСУПОВ таржимаси.

ОШИҚ ОЛИМ ВА ЖОСУС ХОНИМ

Тарих қатларидаги сирлар

ОШИҚ ОЛИМ ВА ЖОСУС ХОНИМ

Сиёсий ўйинлар жуда қизиқ-да, дунё тарихида уларнинг турли кўринишларини кузатиш мумкин. Шулардан биттаси – АҚШда атом бомбаси яратилиши ва унинг сирини билиб олиш йўлида собиқ Иттифоқнинг қилган найранглари алоҳида эътиборга лойиқ.

Маълумки, ядро қуролининг яратилишида буюк олим Альберт Эйнштейннинг илмий тадқиқотлари ва ихтиролари муҳим аҳамият касб этган. Собиқ Иттифоқ эса мазкур қурол сирларини билиб олиш учун энг йирик рақиби бўлмиш бу давлатга жосуслар юборганди. Улардан бири – ўз давлати манфаатлари учун Эйнштейн билан ишқий алоқалар боғлаб, натижада ўзи ҳам олимга боғланиб қолган гўзал Маргарита Коненкова эди. Аммо, ўшангача буюк олимни «фақат пахмоқ сочлари билангина машҳур» дея ҳазил аралаш гапириб юрган, «Лукас» лақаби остида фаолият юритган бу аёл Эйнштейн билан учрашгач, уни чиндан севиб қолиши ҳеч кимнинг хаёлига ҳам келмаган бўлса керак.

«Сотби» аукционига қўйилган суратлар ва соат

1998 йилда шу пайтгача номаълум бўлган, буюк олим томонидан маъшуқасига йўлланган тўққизта ишқий мактуб Нью-Йоркдаги «Сотби» аукционида сотувга қўйилди. Мазкур хатлар ҳамда Эйнштейн ва Коненкова биргаликда тушган бешта сурат (улардан биттасининг орқасига «нисбийлик назариясининг отаси» ўз қўли билан: «Самимий муҳаббатим рамзи. А.Эйнштейн» дея ёзиб берган), шунингдек, Коненкованинг чарм қопламали адреслар дафтари (унда Эйнштейннинг Принстон ва Саранак-Лейкдаги манзиллари ёзилган) ва олимнинг маъшуқасига хайрлашув совғаси – тилла соат ҳам жуда кўп нарсалардан далолат берарди...

САРАПУЛЛИК ГЎЗАЛ

Сарапул шаҳарчасидаги оддий бир оилада туғилган Маргарита Ивановна Воронцова 1915 йилда Москвага келиб, ҳуқуқшунослик курсларига қатнай бошлади. У Поварская кўчасида, шифокор Иван Бунин хонадонида турарди. Маргарита билан танишиб қолган бир ёш ҳайкалтарош уни санъаткорлар доирасига жалб этди, бу ерда эса сал ёши ўтган, бунгача танилиб улгурган буюк рус ҳайкалтароши Сергей Коненков уни севиб қолади. Ҳайкалтарош бўлажак хотини билан илк учрашувдаги таассуротини кейинчалик ўз кундалигига шундай ёзиб қўйган экан:

«Маргарита шунчалар гўзалки, у менга худди номаълум рассомнинг асаридек кўринди. Қўллари ҳам ғайриоддий чиройли, бармоқлари нозик... Мен бундай қўлларни илгари ҳеч ҳам учратмаганман!..»

Маргарита Коненкова

Ҳа, бу қиз кишиларда ўзи ҳақида яхши таассурот уйғотишни уддаларди. Сергей Тимофеевичнинг муҳаббати эса шу қадар кучли эдики, «кекса ошиқ»дан узоқроқда сақлаш учун Маргаритани юртига олиб кетишганида, унинг изидан Сарапулга ҳам борди. Барибир, оила қуриш уларнинг тақдирига ёзилган экан, ёш ва гўзал Маргарита ўзидан анча катта, аммо машҳур ва феъли кенг Коненковга турмушга чиқди.

Маргарита пойтахт ҳаётига тезда мослашиб кетди: у олиймақом доираларда Коненков билан бирга, ял-ял ёниб пайдо бўлар ва кўпчиликнинг эътиборини тортарди. Бироқ уларнинг ўзаро муносабатларини соф деб бўлмасди, чунки Маргарита ўша даврнинг машҳур кишилари – Сергей Рахманинов ва Федор Шаляпин кабилар билан ҳам ишқий саргузаштларни бошидан кечиргани маълум. Кейинроқ, хорижда юрганида ҳам унинг эмиграцияда бўлган рус зодагонлари, масалан, ҳайкалтарош Бромирский ва бошқа маш­ҳур шахслар билан «дон олишиб» юргани ҳақида гап-сўзлар бор... Эри, афтидан, буларни билган, аммо ёш хотинининг бу ишларига унчалик фожиа, деб қарамаган.

МУҲОЖИРЛИК

1923 йили Коненковлар оиласи рус ва совет санъати кўргазмасида қатнашиш учун Нью-Йоркка йўл олишди. Бу ташриф расман бир неча ойга белгиланган бўлса-да, улар АҚШда йигирма йилдан зиёд яшаб қайтишди. Тағин, мазкур хонадоннинг ўз ватанига қайтиши масаласига шахсан Сталиннинг ўзи аралашган: у Сергей Коненковнинг кўп сонли ижодий ишларини кўчириб келиш учун алоҳида пароход ажратишни буюрган, Москвада эса унинг устахонаси учун Горький кўчасидан жой тайёрлаб беришган.

Сергей Коненковнинг Нью-Йоркдаги устахонаси, 1927 йил. Ўртада – Маргарита Коненкова, у эрининг таржимони ва менеджери бўлган

Бир пайтлари чет элга чиқиб кетиб, сўнгра қайтганлардан бирортасига бунчалик эътибор берилмаганлиги сабабли, Коненковларга ғаразли кўз билан қарайдиганлар ҳам кўпайди. Мамлакат ҳаётининг оғир йилларида Коненковлар юрт қайғусига шерик бўлмасдан, хорижда роҳат-фароғатда яшаганига қарамай, ҳукумат уларга ўта кўп нарса тақдим этганлиги кўпчиликнинг эътирозига сабаб бўлди.

Иш шу даражага бориб етдики, Маргарита Коненкова «ўзининг ва С.Т.Коненковнинг Ватан олдидаги хизматларини эътиборга олган ҳолда», уларнинг оиласини асоссиз айбловлардан сақлашни илтимос қилиб шахсан Лаврентий Берияга мурожаат қилган. Буюк ҳайкалтарошнинг ватан олдидаги хизмати-ку маълум, аммо Маргарита Коненкованинг хизмати нима бўлди экан?

СИРЛИ АЛОҚАЛАР

ХХ асрнинг 30-йиллари – Коненковлар хонадонининг Америкадаги ҳаёти мобайнидаги энг сирли даврдир. 20-йиллардаги ҳамма нарса маълум – қимматбаҳо буюртмалар, кўргазмалар, дунёни лол қолдирган муваффақиятлар... Яна бир муҳим маълумот: мазкур хонадонга жуда кўп буюк кишилар ташриф буюришар, катта меҳмондорчиликлар бўларди. Сергей Тимофеевич у ерда русчасига ёғочдан бар ясаганди, гармон чаларди, Маргарита эса, ҳамманинг кўзини ўйнатиб, унинг ёнида ўйнаб-кулиб юрарди. Айтиш керакки, кўпчилик таниқли америкаликлар бу ерга айнан Маргаритани кўриш учун келишар, Коненковнинг улардан ҳайкалга буюртма олишига ҳам кўп ҳолларда хотини сабаб бўларди. Аммо негадир кейинроқ Коненков кутилмаганда ўз устахонасига қамалиб, зоҳидона ҳаёт кечира бошлаган...

Коненковлар архивидаги фотосуратларни йиллар бўйича териб кўздан кечириш кимнинг хаёлига келганлиги номаълум, лекин бу иш кутилганидан кўра кўпроқ натижа берган. Энг биринчи суратда Коненковлар жуфтлиги Эйнштейнлар оиласи билан бирга акс этган. Кейингиларида эса Сергей Коненков орадан чиққан, фақат Эйнштейннинг яқинлари ва Маргарита Коненкова тушган.

Коненкова ва Эйнштейн, унинг хотини Эльза, ўгай қизи Маргот. Чапдаги киши эса – АҚШ атом бомбасининг «отаси» Роберт Оппенгеймер 

Энг катта сюрприз бўлган фотосуратда эса Маргарита Коненкова ва Альберт Эйнштейн, унинг хотини Эльза, ўгай қизи Марготдан ташқари, яна бир нотаниш киши ҳам табассум қилиб турарди. Коненковларнинг Мос­квадаги музейига келган америкаликлардан бири эса суратдаги бу кишини дарров таниди: у «Манхэттен» ядро лойиҳаси раҳбари Роберт Оппенгеймер эди! Демак, совет ҳайкалтарошининг хотини «Америка атом бомбасининг отаси» билан ҳам боғланган экан...

У ЖОСУС ЭКАН!

Бу каби чигалликларга жавоб эса, собиқ Иттифоқ НКВД-НКГБнинг қочоқлар ишлари билан шуғулланувчи Тўртинчи бўлимини бошқарган истеъфодаги генерал-лейтенант Павел Судоплатовнинг вафотидан олдинроқ чоп эттирган эсдаликларидан чиқиб қолди. Унинг таъкидлашича, Маргарита Коненкова аслида «Лукас» лақаби билан ишлаган совет агенти экан! Судоплатов ўзининг «Разведка ва Кремль» номли китобида шундай ёзган: «Машҳур ҳайкалтарош Коненковнинг хотини, Лиза Зарубина (НКВД­нинг АҚШдаги резиденти Василий Зарубиннинг хотини) раҳбарлигида ишлаган бизнинг ишончли агентимиз Принстонда йирик физиклар Оппенгеймер ва Эйнштейн билан алоқа боғлади. У Оппенгеймернинг атрофидагиларни ўзига қарата билди. Оппенгеймер Америка компартияси билан алоқани узгач, Лиза Зарубина ва Нью-Йоркдаги бизнинг резидентурамиз ходими Пастельняк (Лука) раҳбарлиги остида Коненкова унга таъсир ўтказиб турди, бундан ававалроқ эса ўзларининг сўл қарашлари билан танилган мутахассисларни ишга олишга уни кўндирганди...»

Судоплатов яна шундай ёзган: «Ўша пайтда, ҳали ҳаммадан сир тутилаётган «олий қурол»ни яратиш ишлари билан машғул бўлган, Эйнштейн атрофида фаолият юритаётган олимлар доираси билан боғланиш операцияларида Михоэлс ва Фефернинг ҳам роли муҳим. Бу одамлар Эйнштейнга яқин бўлган рус эми­грант­лари – Коненковлар оиласи орқали, оғзаки тарзда бўлса ҳам, Принстонда Ферм ва Оппенгеймер иштирокида кўриб чиқилаётган янги «олий қурол»нинг келажаги тўғрисида муҳим маълумотларни бизга етказишди. Зарубинлардан ташқари, АҚШдаги бизнинг разведкамиз йўналиши бўйича Хейфец ва Пастельняк ҳам шуғулланишган».

«Лукас»нинг вазифасига «Манхэттен» лойиҳаси доирасида ядро қуроли яратиш ишлари билан машғул олимларга таъсир ўтказиш кирар эди. Коненкова Эйнштейнни Нью-Йоркдаги совет элчисининг ўринбосари, илмий алоқаларни назорат қилувчи Павел Михайлов билан учраштириши лозим эди. Маълумотларга кўра, «Лукас» ўз ишини бажарган кўринади – Эйнштейн ўз хатларида элчи ҳақида қистириб ўтган.

ОЛИМНИНГ ИШҚ ТАРИХИ

Йигирма ёшида уйланган Альберт Эйнштейннинг биринчи хотини – серб қизи Милева Марич ундан тўрт ёшга катта эди. Уларнинг ўғли Ганс-Альбертнинг кейинроқ ёзишича, онаси аламни кечирмайдиган, қайсар аёл бўлиб, эр-хотиннинг ораси унчалик яхши бўлмаган. Биринчи фарзанди дунёга келиши арафасида Милева туғиш учун ота-онасиникига – Сербияга кетган ва янги туғилган қизи Лизерлни қолдириб келган. Уларнинг кейин ҳам икки ўғиллари бўлган, аммо ўзаро муносабатлари совуқлигича қолган. Аёлларнинг кўнглини овлашга уста бўлган эрини рашк қилавериб, Милева унинг жонига теккан. Охири улар ажрашишга қарор қилишди, бироқ уста математик бўлган аёл ажрашиш пайти шундай шарт қўйган: Альберт келажакда оладиган Нобель мукофотини унга бериши шарт! Гап шундаки, бунақа мукофот олишини Эйн­штейн ўша пайтлари хаёлига ҳам келтирмаганди!

Эйнштейн иккинчи хотини Эльза билан

У билан ажрашгач, анчадан буён Альбертнинг атрофида гирдикапалак бўлаётган қариндоши Эльза пайтдан фойдаланиб қолди. Замондошларининг айтишларича, у «фақат безанишни, тақинчоқларни, ширинликларни ва Эйнштейнни севган» экан. У эрини қаттиқ яхши кўриб, ғамхўрлик қилиши билан бирга, худди ялмоғиздек уни ҳаммадан қизғанарди. Эльза фақат ширинликлар еб уйида ўтиргани учун семириб кетган, аммо кўнгли осмонда эди. Олимнинг ўзи ҳашаматларга бефарқ эди, лекин Маргарита билан учрашгач...

Коненковнинг устахонасига Альберт Эйнштейн илк бора 1935 йилда ташриф буюрганди, чунки Принстон университети маъмурияти физикнинг бронза бюстини ясаб беришни рус ҳайкалтарошига топширганди. Аслида бу икки хонадон аввалроқ, Эйнштейннинг ўгай қизи Марготнинг ташаббуси билан ўзаро танишгандилар. Ўшандан бери Маргарита ва Маргот яқин дугона бўлиб қолишганди.

Кўпинча ошиқ-маъшуқлар ҳақида: «Улар бир кўришдаёқ бир-бирларини севиб қолишди» сингари гаплар айтилади. Аммо Альберт ва Маргарита жуфтлигида ҳаммаси бошқача бўлган. Буюк физик ва Коненкованинг муносабатлари бошланган пайти олим 56 ёшда, жосус хоним эса 39 га кирган эди. Бу муносабатлар аста-секинлик билан ривожланиб борган. 1936 йилда Эйнштейннинг иккинчи хотини Эльза вафот этгач, Маргарита унинг ўрнини мустаҳкам эгаллаб олди.

Маргарита, Альберт,
Эльза ва Сергей

МУҲАББАТ УЧБУРЧАГИ

Даҳо ҳайкалтарош Сергей Коненков бир мартагина – Эйнштейннинг бюстини ясаш учун Принстонга борган, бир кўришдаёқ олимнинг юз ва гавда тузилишини синчиклаб ўрганиб олиб, кейин «оригинал»сиз ҳам ишини якунлаган. Маргарита эса турли баҳоналар билан тез-тез Принстонга борадиган бўлиб қолди. Унинг олим билан алоқалари асосан муҳаббат йўналишида бошланган бўлса-да, Коненкова ўзининг асосий вазифасини – жосусликни ҳам эсдан чиқармаганди.

Альберт Эйнштейн ҳам Маргаритани чинакамига севиб қолди; у билан кўпроқ бирга бўлиш мақсадида ҳатто ҳийла ишлатди – Сергей Коненковга хат ёзиб, Маргаританинг «жиддий касал» эканлигини маълум қилди. Эйнштейн ўз шифокор ўртоғига қилдириб олган касаллик маълумотномасини ва Коненкованинг «кўпроқ вақтини иқлими соз бўлган Саранак-Лейкда ўтказиши» ҳақидаги тавсияномасини ҳам мактубга илова қилиб жўнатган. Саранак-Лейкда эса Альберт Эйнштейн ижарага коттеж олганди ва ўз хусусий яхтасини сақларди. Буюк ҳайкалтарош алдовга учди ва хотинининг соғлиғидан хавотирланиб, уни жўнатиб юборди.

Ошиқ-маъшуқлар Саранак-Лейкда

Эйнштейн ва Коненкова орасидаги муҳаббат аста-секин кучайиб борган ва айни айрилиш палласида – 1945 йилнинг августига келиб авж палласига кўтарилган. Аммо шунча вақт давомида Маргарита уч кишининг – Эйнштейн, Коненков ва ўз бошлиғи бўлмиш НКВД офицери Пастельнякнинг орасида чопишига тўғри келган. Дарвоқе, Пастельнякни у элчи ўринбосари Павел Михайлов тарзида Эйнштейн билан учраштирган ҳам. Шу тариқа, у бир вақтнинг ўзида учта мураккаб ролни ижро этган – улуғ ҳайкалтарошнинг хотини, буюк олимнинг жазмани ва НКВД жосуси...

Хатлар мазмунига кўра, Эйнштейн ва Коненкова ўзларининг «ошиқона луғат»ларидан фойдаланганлар. Принстондаги махфий учрашув жойини «уяча» деб аташган, ҳар иккаласининг исмларидан биринчи бўғинларини бирлаштириб, ўзлари учун умумий ном – Альмар деган исмни ўйлаб чиқаришган. Шу тариқа, «Альмарнинг кўрпаси», «Альмарнинг креслоси», «Альмарнинг трубкаси» вужудга келган...

Альмар «уяча»си.

Принстон, 1942

Маргаританинг эри, унинг Эйнштейн билан муносабатлари дўстлик доирасидан анча чиқиб кетганлигини сезиб қолган ва, одатига хилоф равишда, катта жанжал кўтарган. Балки Коненков, ёш хотинининг олдинги ишқий саргузаштларига шунчаки шўхлик сифатида қараб, қўл силтаб қўйгандир-у, буниси энди ҳақиқий муҳаббат эканлигини пайқаб, рашк ва алами қўзигандир. Аммо хотини то ўз ватанига қайтгунича Альберт билан учрашишда давом этди, чунки у ҳам олимни чинакамига севиб қолганди!

Кейинчалик, Коненкованинг вафотидан сўнг унинг шахсий буюмлари орасидан Эйнштейн қаламига мансуб бир қанча севги мактубларидан ташқари, ғалати расмлар, аллақандай формулалар билан пала-партиш тўлдирилган варақлар ҳамда немис тилида ёзилиб, остига «А.Э.» дея имзо қўйилган ишқий шеър ҳам чиққан. Мутахассислар олимнинг дастхатини дарҳол танишди, лекин шеърни ўқиш анча қийинчилик туғдирди. 1943 йил Рождество байрамида ёзилган бу шеърни орадан роппа-роса ярим аср ўтгач, 1993 йилдагина ўқишга муваффақ бўлишди.

БУЮРТМА ВА АЖРАЛИШ КУЙИ

1945 йил август ойининг ўртасида Коненковлар ватанларига қайтишди, ажралишдан олдин Маргарита ўз севгилисининг олдига шошилинч тарзда бориб келди. Бундан бир ой олдин, 16 июль куни Нью-Мексико штатида америкаликлар дунёдаги илк атом бомбасининг синов ишларини муваффақиятли ўтказгандилар. Янги портловчи мосламанинг барча сифат ва белгилари ҳамда тахминий синов куни ҳақидаги хабарни эса НКВДнинг Нью-Йоркдаги резидентураси икки ҳафта бурун Москвага етказганди.

Хўш, Эйнштейн ўз маъшуқасининг «бошқа нияти» ҳам борлигини билганми, дерсиз? Хатлар мазмунига қаралса, у буни билган ва севгилисининг ҳурмати учун унинг илтимосини бажо келтирган. Ҳар ҳолда, ўша охирги учрашувларда, Москвадан тегишли рухсат келгач, Коненкова унга ҳаммасини очиқ-ойдин айтиб берган. Олим ҳам, агар рад этса, маъшуқасига оғир бўлишини билган ва фақат унга бўлган муҳаббати туфайлигина СССР разведкаси билан боғланган. Дарвоқе, видолашаётиб, у Маргаритага тилла соатини ҳадя этган; зеро, мангуга хайрлашаётганларини ҳар иккови тушуниб туришарди.

Кейинроқ, Коненковлар қайтиб келгач, унга ёзган хатларидан бирида Эйнштейн совет разведкачиси билан учрашганлиги, ҳатто оиласида ҳам бўлганлиги ҳақида ёзган. Шунингдек, кейинги хатларидан бирида у Маргаритадан, «собиқ буюртмачилар» қистовга олмаяптими, деб ҳам сўраган. Маъшуқасининг мамлакатидаги мазкур буюртмачилар ҳеч қачон «собиқ» бўлмаслигини у билмасди-да.

Коненковларнинг шошилинч ва бехавотир тарзда АҚШдан Москвагача етиб келишлари СССР ҳукумати ҳамда НКВДнинг АҚШдаги вакиллари томонидан тўлиқ таъминланди. Сиэтлгача махсус поездда етиб келган оила аҳлини кутаётган кема Владивостокка олиб келиб қўйган, бу ёғи пойтахтгача яна махсус поезд.

НКВД ташқи разведкаси раҳбари Павел Фитин, Нью-Мексико штатида 16 июлда ўтказилажак илк атом бомбаси синови ҳақидаги хабарни, юқорида таъкидлаганимиздек, икки ҳафта олдиноқ Сталинга, Молотовга, Берияга ва совет атом лойиҳаси раҳбари Курчатовга етказганди. Шунинг учун ҳам 1945 йилнинг 18 июлида – Потсдам конференциясининг очилиш куни АҚШ президенти Гарри Трумэн янги, «ғайриоддий вайронкор кучга эга» қурол яратишганини Сталинга айтганида, советлар етакчиси пинагиниям бузмади. Буни кўрган Англия бош министри Уинстон Черчилль, «Сталин ҳеч нимани тушунмади», деб ўйлади.

Черчилль, Трумэн ва Сталин. Потсдам конференцияси, 1945 йил

Бироқ у адашганди: 1945 йилнинг 18 августидаёқ СССР Давлат Мудофаа Комитетининг 9887-сс/оп сонли қарори қабул қилинди. «ДМК қошидаги махсус комитет тўғрисида»ги бу қарорга кўра, Совет Иттифоқида атом бомбасининг яратилиши саноат асосида йўлга қўйилди, Берияга эса бу ишларда разведка маълумотларидан фойдаланиш чораларини кўриш топширилди. Мазкур мақсадларда илгаридан олиб борилаётган жосуслик ишлари кенг тармоқли бўлиб, айниқса америкалик атомчи-физиклар билан алоқа боғлашга ҳаракатлар қилинаётганди. Маргарита Коненкова мана шу занжирнинг бир ҳалқаси бўлиб хизмат қилган.

СОВЕТ БОМБАСИ: «MADE IN USA»МИ?

Хулласи калом, Эйнштейн ўз мамлакатининг ашаддий душманига атом бомбасини яратишда ёрдам берганми, йўқми? Бу саволга турли томонлар турлича жавоб беришади.

Йель университети тарих профессори Гэддис Смитнинг таъкидлашича, буюк олим ядро лойиҳасига аралашмаган, Лос-Аламос, Ок-Ридж ёки Чикаго лабораторияларида ишламаган эмиш.

Царь-бомба

«Сотби» аукциони консультанти Паул Нидхэм ҳам, ўзини Эйнштейннинг ишқий саргузаштларини кашф қилган киши сифатида баҳоласа-да, унинг севгилиси учун совет разведкасига ёрдам берганига ишончи комил эмас.

Ўз навбатида, Россия Федерацияси махсус хизматлари умуман бошқача баёнот билан чиқишди: совет разведкасини Альберт Эйнштейн мутлақо қизиқтирмаган эмиш!

Аммо бу таъкидлар биринчи қарашдагина ўринли кўринади. Тўғри, Эйнштейн мазкур лойиҳага тўлалигича аралашмаган, аммо бомба яратилиши жараёни ҳақида тўлиқ маълумот олиб турган. Президент Рузвельтни ядро устида ишлар олиб боришга айнан у ундаганини эслаш кифоя. Яна бир муҳим деталь: Коненковларнинг Америкадан чиқиб кетиши Нью-Йоркдаги резидентура ходими Анатолий Аяцков назорати остида бўлган; унга эса совет атом лойиҳасига қўшган ҳиссаси учун вафотидан сўнг «Россия Қаҳрамони» унвони берилган.

Аслида қандай бўлганди? Балки, бу саволга аниқ жавоб Россия Федерацияси ташқи разведкаси архивидан чиқиб қолар. Ахир, Сергей ва Маргарита Коненковларнинг чет элда бўлиши билан алоқадор барча ҳужжатлар у ерда, 137993 ва 137994 рақамлари остида ҳозиргача махфий сақланаётир...

МАҲЗУН ЯКУН

Маргарита Коненкова юртига қайтгач, унинг Эйнштейн билан ёзишмалари яна ўн йил – олимнинг ўлимига қадар давом этди. Уларда айрилиққа дош беролмаган олимнинг ғуссага ботиб, чўкиб қолганлиги яққол намоён бўлиб туради.

1945 йил 25 декабрда ёзган мактубида Эйнштейн ўз аҳволини шундай тасвирлайди: «...Мен сочларимни буткул ўз ҳолига ташлаб қўйдим, улар ғайриоддий тарзда тез тўкилиб кетяпти. Тез орада ҳеч нима қолмайди. Уячамиз ҳам ташландиқ ҳолга келиб, ҳувиллаб қолгандай гўё. Агар унинг тили бўлганида ҳам, бирор нарса демаган бўларди. Мен ҳозир тиззаларимни Альмарнинг кўрпаси билан ёпиб, буларни ёзиб ўтирибман, дераза ортида эса зим-зимистон тун...»

Олим мактубларида ўзининг тобора чўкиб бораётганини таъкидласа ҳам, севгилисининг янги ҳаётга мослашиб кетишини истайди: «Мендан фарқли равишда, сенда фаол турмуш ва ижод учун яна бир қанча ўн йиллик бордир. Мен сен ҳақингда кўп ўйлайман ва, янги ҳаётга қувонч ҳамда жасорат билан қадам қўйишингни чин дилимдан истайман...»

Бироқ Эйнштейннинг вафотидан кейингина Коненкова янги ҳаётга қадам қўйди: хўжалик ишларига киришиб кетди, қиёфаси эса аввалги «аслзода» хусусиятини тезликда йўқота бошлади. 1971 йилда эри вафот этгач, Маргарита буткул ёлғизланиб қолди – ёшликда ажойиб қоматини сақлаш мақсадида у фарзанд кўришдан бош тортганди. Энди эса у дўстлари ва қариндошларидан узоқроқ бўлишга ҳаракат қилиб, ҳеч қаерга чиқмади, таркидунё қилди. Ҳафталаб тўшакда ётган пайтлари бўлди, шу сабабли ўта беўхшов семириб кетди. Бу орада уй хизматчиси унинг устидан ошкора кулиб юрди: бекасини фақат қора нон ва селёдка бериб боқди, нарсаларидан пала-партиш фойдаланиб, яроқсиз ҳолга келтириб ташлади, қимматбаҳо буюмларини ўмарди...

Буни қарангки, кўпларни лол қолдирган собиқ соҳибжамол Маргарита Коненкованинг тақдирига хор-зорликда ўлиш ёзилган экан. У 1980 йили, Москванинг Тверская кўчасидаги Коненковнинг музей-квартирасида, овқатланишдан онгли равишда бош тортиб, очликдан ўлди. Чунки энди уни бу ҳаётда ушлаб турган ҳеч нарса йўқ эди, ҳаммаси ўтмишда қолганди... Бугунги кунида эса фақат ҳужжатлар сақланадиган қутичаси бор эди. Қутичада Маргарита учун энг қадрли бўлган бир варақ қоғоз – севгилисининг унга бағишлаб ёзган шеъри сақланарди. Унинг учун бу шеърнинг муаллифи буюк физик, Нобель мукофоти соҳиби бўлган машҳур Альберт Эйнштейн эмас, балки уни севган оддийгина эркак, «Альмар»нинг иккинчи ярми эди...

Икки нафар санитар, Коненкованинг жасадини айланма зинадан олиб тушар эканлар, кираверишдаги бронзадан қилинган ҳайкалга – яланғоч қиз ҳайкалига шунчалик суқланиб қарашдики, носилкани тушириб юбораёздилар. Ана шу ҳайкалда тасвирланган сарвқомат соҳибжамолнинг жасадини ҳозир ўзлари ўликхона (морг)га олиб кетишаётганини улар билишмагандир ҳам. Бу аёл бир пайтлари иқтидорли бир ҳайкалтарошнинг илҳом париси, салоҳиятли бир олимнинг сўнгги муҳаббати ва улкан жосуслик тизимининг муҳим бир ходими бўлганлиги эса уларнинг хаёлига ҳам келмагандир балки...

Интернет материаллари асосида Ҳамидбек ЮСУПОВ тайёрлади.